Punjabi Kavita
Rabindranath Tagore
Punjabi Kavita
Punjabi Kavita
  

Gitanjali Rabindranath Tagore in Punjabi

gIqWjlI rivMdr nwQ tYgor

qyry mn ivc jIkx AwieAw

qyry mn ivc jIkx AwieAw
qUM mYnUM byAMq bxwieAw,
bwr bwr ieh nwzk Bwˆfw
qUM myrw ^wlI kr id`qw,
qy muV dy ky s`jrw jIvn
mUMh qIkx ies nUM Br id`qw [

lY in`kI ieh bwˆs dI porI
qUM lMiGAw bn, prbq, vwdI
qy iPr nvyˆ nroey nZmy
ies bMsI iv`coˆ aupjwey [

Amr Coh pw qyry hQ dI
idl in`kw ijhw KuSIAwˆ ivc dI
h`dwˆ-bMny sB Ko bihMdw
Aximt nZmy hY Cuh bihMdw

ieh Axmukvyˆ quh&y qyry-
lYx h`Q Aq inkVy myry,
jug Awauˆdy hn, jug jwˆdy hn
pr hn Axmuk quh&y qyry [
lY s`kx dI hor vI hwlI
guMjwieS hY, Qwˆ hY ^wlI [(1)

jd qUM mYnUM gwx dy leI AwiKAw

jd qUM mYnUM gwx dy leI AwiKAw
idl mwx dy nwl myrw Br igAw
A`Kwˆ AQrwˆ nwl is`jIAwˆ, ClkIAwˆ
nIJ lw mYˆ mUMh iqrw qkdw irhw [

izMdgI dI kOV-krVweI imrI
qyry gIqwˆ dI suDw ivc Fl geI,
myrI swrI swDnw, AwrwDnw
swgrwˆ qy aufdy pMCI vwˆgrwˆ
krn l`gI kwmnw au`fx leI [

myry gIqwˆ qoˆ KuSI qUM mwxdw,
qYnUM cMgy lgdy, hwˆ jwxdw,
iehnwˆ gIqwˆ dI hI SkqI Awsry
pu`j mYˆ skdw hwˆ qyry swhmxy [

dUr qIkx PYly hoey Awpxy
gIq-KMBwˆ dIAwˆ korwˆ nwl mYˆ
Cuh qyry kdmwˆ dI skdw mwx hwˆ
nyV qyry Awauxoˆ pr Srmw irhwˆ [

Bu`l jwˆdw hwˆ mYˆ md ivc mwx dy
s`ddw qYnUM hwˆ im`qr jwx ky [(2)

hy guxvwn !

hy guxvwn !
ikhw rsIlw qUM gwauˆdw eyˆ gwx !
hoky msq irhwˆ mYˆ aus nUM mwx
kyvl aus nUM mwx !

dunIAwˆ dy hr kx dy AMdr
qyry gIq dI joq rcI hY [
qyry gIqwˆ dI sur-gMgw
p`Qr-gIty cIr vyg ivc
v`g peI hY [

aunHwˆ surwˆ ivc cwhwˆ
mYˆ vI hyk imlwvwˆ,
myry gl dy sur pr qyry
surwˆ nwl sur ho nw s`kx
(kIkx gwvwˆ ?)

myry cwr-cuPyry
ivCy hoey sur jwl Gnyry
ienHwˆ vic`qr jwlwˆ ivc qUM
kIqw mYnUM bMdIvwn [
hy guxvwn !(3)

hy pRwxwˆ dy pRwx ! krwˆgw Xqn mYˆ

hy pRwxwˆ dy pRwx ! krwˆgw Xqn mYˆ,
r`K skwˆ jo inrml ApxI dyh nUM,
jwx ieho ik myry hr iek AMg qy
qyrI jIvn-dwiek Cuh dI tuMb hY [

Xqn rhwˆgw krdw eyho mYˆ sdw
i^Awl jo r`Kwˆ pwk piv`qr JUT qoˆ
ikauˆik qUM hI sc rUp jgweI joq hY
jo cwnx hY dy geI myrI dlIl nUM [

Xqn rhwˆgw krdw eyho mYˆ sdw
hox idAwˆ prvyS nw mn ivc pwp dw
Pu`l bxn AwDwr myry ipAwr dw
rK ky ieh ivcwr ik ihrdy iv`c qUM
myry rKdw vws hrdm Awp eyˆ [

sB kMmwˆ ivckwr myry hoiegw
qyrw hI pRgtwvw, qyrI pRyrnw
jwx ieho ik qyrI SkqI hI sdw
bKS rhI bl mYnUM kwrj vwsqy [(4)

ie`k pl hI nyV qyry bihx dI

ie`k pl hI nyV qyry bihx dI
mYˆ iKmwˆ hwˆ qyry koloˆ mMgdw,
kMm jo vI hYn myry h`Qly
Pyr iehnwˆ nUM lvwˆgw mYˆ mukw [

dId qyrI qoˆ duryfy bYT ky
cYn mn myrw nhIˆ skdw hY pw,
AOK dy Ax-mu`k swgr ivc pY-
kMm bx jwvx imry AOKwˆ AQwh [

Aj JroKy ivc imry AweI hunwl
Awh BrdI, krdI Gor-msorIAwˆ,
Pul ruK-JuMf dy drbwr ivc
gIq Cuh rhIAwˆ ny nc mDU-m`KIAwˆ [

ieh smwˆ AYsw ik qyry swhmxy
pw ky A`Kwˆ ivc A`Kwˆ bYT jwˆ,
cu`p qy vyhl dI ies BrpUrqw-
iv`c, jIvn-bKS qyry gIq gwˆ [(5)

qoV lY in`kw Pu`l ieh qUM CyqI Bgvwn

qoV lY in`kw Pu`l ieh qUM CyqI Bgvwn !
fr hY DUV 'c if`g nw hovy ikqy ivrwn [
eys Pu`l nUM vI iqrI, gl-mwlw ivckwr
Qwˆ imlnI eyˆ jwˆ nhIˆ iks nUM ies dI swr ?
qoV lY mYˆ hwˆ fr irhw ho nw jwey Avyr
idn pUrw ho c`ilAw jwxw PYl hnyr [
frdw hwˆ, nw myl dw
lMGy smwˆ Ajwx [

ies Pu`l dI jo rMglI QoVHI bhuq nuhwr
suAws-suDw jo eys dy BrI irdy ivckwr
jd qk qyrI syv dw rhy mhUrq hor
Edoˆ qIkr eys dw kr lY qUM aupXog [
qoV lY in`kw Pu`l ieh
hy myry Bgvwn !(6)

gIq myry gihxy lwh su`ty ny dUr

gIq myry gihxy lwh su`ty ny dUr
nw sjIly vys dw ies nUM ZrUr [

gihxy-g`ty myry ieh, Apxy leI-
vsl dy vyly qy sn rokwˆ keI [
ienHwˆ dI cMcl ijhI Cxkwr sI
gIq-sur qyry fuboeI jw rhI [
qyry swhvyˆ Apxy gwiek hox dw
grb krnw mYnUM nhIEˆ soBdw [

hy mhwˆ kvI ! qyirAwˆ crnwˆ 'c mYˆ-
bYiTAw hwˆ, qy qUM myrI izMdgI-
bMsrI dy vwˆg is`DI, srl kr
Es dy swry hI Cykwˆ iv`c qUM
Br dy koeI Awpxy gIqwˆ dy sur [(7)

b`cw ijhVw sj irhw SwhI vyswˆ nwl

b`cw ijhVw sj irhw SwhI vyswˆ nwl
hIry Aqy jvwhrwˆ dI pw ky gl-mwl
Kyf-KuSI auh AwpxI hr pl irhw guAw
vys Es dw Kyf ivc irhw rok hY pw [
pwt n jwey vys ieh, jwey n im`tI l`g [
eys froˆ jg-im`qroˆ auh ho rhy Al`g [

mwˆ SwhI sj-D`j ieh, hY bMDn inrmUl
Kyf audHI leI TIk hY jIvn dwiek DUl;
KolH duAwry iltx dy DUl 'c vwro vwr
Kyf-iKfwrwˆ krn dy jg-myly ivckwr [(8)

pwglw ! kr moiFAwˆ qy Bwr cu`kx dw Xqn

pwglw ! kr moiFAwˆ qy Bwr cu`kx dw Xqn
P`krw ! qUM iB`iKAw leI Awpxy duAwry hI Aw [
swry sMsy qy hMdysy Esdy h`Qwˆ 'c dyh
jo ik iehnwˆ swirAwˆ nUM cu`k s`ky, J`l s`ky
jo ik ipCy prq ky nw qrs Kwqr Jwkdw [

vwSnw qyrI dy bu`ly ijhVy hn dIvy nUM Coˆhdy
cwnxy ausdy ny ihsdy, iehnwˆ dy ivc hY milnqw [
mYilAwˆ h`Qwˆ duAwrw iks leI lYnw eyˆ quh&w ?
ipAwr s`cy nwl ijhVw iml sky lY EhI FoAw [(9)

ij`Qy inrDn, dIn hIxy qy inmwxy v`sdy

ij`Qy inrDn, dIn hIxy qy inmwxy v`sdy
Es Qwˆ qy auhnwˆ ivc hY qyry kdmwˆ dw invws [

jd krwˆ prxwm qYnUM, JuikAw m`Qw qwˆ imrw,
crn-p`Dr qIk inauˆ ky crn Cuh skdw nhIˆ,
ikauˆik hY aus Qwˆ dy au`qy qyry kdmwˆ dw invws,
ij`Qy inrDn, dIn hIxy qy inmwxy v`sdy [
qy inmwxy, hIixAwˆ dy vys ivc ij`Qy rhyˆ,
Es Qwˆ qy grb jwˆ hMkwr jw skdw nhIˆ [

qYnUM Dn qy mwx iv`coˆ l`iBAw, imilAw nhIˆ
swQ qyrw inrDnwˆ qy hIixAwˆ, dInwˆ dy nwl,
swQ jIhnwˆ dw koeI vI hY nhIˆ qyry bgYr [(10)

hy pujwrI !

hy pujwrI !
Bjn, pUjw, swDnw, AwrwDnw
swrw kuJ ieh ie`k pwsy r`K dy [
dyv-Gr dy ivc ikauˆ ieauˆ bYiTEˆ
bMd krky duAwr l`g iek nu`kry ?

iCp ky Apxy mn-hnyry iv`c qUM
mgn ho pUjw eyˆ ikhVI kr irhw ?
dyvqw mMdr dy ivc qyrw nhIˆ
dyK qwˆ qUM KolH ky A`Kwˆ rqw [

s^q r`kV rohIAwˆ nUM pu`tdw,
vwhuMdw qy bIjdw ij`Qy ikswn,
ijs jgHw qy p`Qrwˆ nUM qoV qoV
ku`t, rwh-mzdUr pey rsqy bxwx [
hy pujwrI ! jo hY qyrw dyvqw
auh hY aus Qwˆ hI igAw [

Du`pwˆ JVIAwˆ iv`c auh ie`ko smwn
lUhy jwˆdy qy iTTrdy hn sdw
h`Q auhnwˆ dy ny im`tI ilbVy [
Apxy sohxy bsqrwˆ nUM iqAwg ky
Esy imtIAl rwh qUM skdw eyˆ jw [(11)

pMD myrw hY lMmyrw-qy mukwvx vwsqy-

pMD myrw hY lMmyrw-qy mukwvx vwsqy-
eys nUM, l`g jwxI mYnUM dyr hY kw&I Ajy [

nUr dI pihlI ikrn dw ho ky r`Q-Asvwr mYˆ-
AwieAw, jg-nHyry dy 'Qwh swgr qy hwˆ qrdw irhw;
qy nC`qr k`Cdw, l`K qwirAwˆ 'coˆ lMGdw
lIh ApxI dy mYˆ ip`Cy icMnH hwˆ Cfdw igAw [

A`q lMbw rwh hY auh, ijs dy au`qy c`l ky
pu`j jwxw cwhuMdw Dur qIk, qyry kol hwˆ,
is`iKAw auh aulJvIˆ hY, AMq AYpr eysdw
Xog krdw hY, iqrI sur nwl sur mYˆ myl lwˆ [

XwqrI nUM Awpxy Gr pu`j s`kx vwsqy
Epry keIAwˆ drwˆ nUM pYˆdw ey KVkwvxw,
mn-fUMGwxwˆ dy piv`qr qIrQwˆ qy jwx nUM
bwhrlI dunIAwˆ 'c vI pYˆdw ey c`kr lwvxw [

Bwl qyrI iv`c A`Kwˆ BtkIAwˆ ny dUr dUr
bMd krky iPr aunHwˆ nUM-'eyQy hYˆ ?' qUM AwiKAw,
auhdy au`qr iv`c bx ky cI^ iek myrw suAwl-
'ik`Qy ?' lK ndIAwˆ dy, hMJUAwˆ nwl imilAw, Gul igAw

Pyr ieauˆ ivsvws dy qU&wn ny mYnUM ikhw
'ies jgHw, mYˆ ies jgHw, hwˆ ies jgHw ['(12)

AwieAw sI gIq gwvx

AwieAw sI gIq gwvx
dy vwsqy jo, Aj qk
auh gIq gw n sikAw [

mYˆ swz dIAwˆ qwrwˆ
KolHx ksx dy ivc hI
idn Awpxy guzwry [

hwlI n qwl suDwrI,
nw Sbd hI ny Fu`ky
bs myry mn dy AMdr
bycYn cwh v`sy [

hwlI klI iKlI nhIˆ
hY isr& iek hvw hI
jo koloˆ Awh BrdI [

mYˆ vyiKAw n aus dy-
ichry nUM, nw hI aus sI-
Awvwz nUM hY suixAw [
hY isr& aus dy pYrwˆ
dI suxI ivVk hOlI
Apxy mkwn swhvyˆ [

aus nUM ibTwaux Kwqr
mYˆ &rS dy ivCwvx
ivc swrw idn guAwieAw [
nw dIp hI jgwieAw
jo aus nUM Gr dy AMdr
mYˆ Apxy s`d skdw [

mYˆ myl Es dy dI-
hwˆ Aws ivc jIˆdw
pr auh Ajy nhIˆ AwieAw [(13)

mn myry dIAwˆ vwSnwˆ byAMq hn

mn myry dIAwˆ vwSnwˆ byAMq hn
qrs BirAw rox hY myrw AQwh,
Awpxy ienkwr dI s^qI dy nwl
qUM kursqy jwx qoˆ hY vrijAw [
qrs qyrw ql^, jo hY hoVdw
myry jIvn ivc hr Qwˆ ivAwipAw [

cwnxy , AwkwS, qn, mn, pRwx dI
mMgdw qYQoˆ nhIˆ mYˆ iB`iKAw
cwhuMdw hwˆ in`q dIAwˆ vwSnwˆ
qoˆ bcx dy Xog qUM mYnUM bxw [
qyry v`loˆ eyho myry vwsqy
hoxgy quh&y Aqul, Axmu`lvyˆ [

Apxy tIcy v`l, Q`k-AlsweIAwˆ
A`KIAwˆ dy nwl, ijauˆ AD-jwigAw
qur iqKyrI cwl qYnUM Bwldwˆ
pr qUM luk jwnw eyˆ, myry zwlmw !

qUM bcw ky eys mwieAw-jwl qoˆ
Xog Apxy myl dy hYˆ kr irhw !
ql^ qyry qrs dw jo Byq hY
smJ lIqw Es nUM mYˆ mwlkw !(14)

mYˆ AwieAw hwˆ eyQy kyvl qyrw gIq hI gwx

mYˆ AwieAw hwˆ eyQy kyvl qyrw gIq hI gwx
ApxI ivSv-sBw ivc myrw gwxw kr prvwn [
qyry jg dy hor DMidAwˆ dy nhIˆ kwibl
hy pRB ! myry pRwx AjweIˆ hI qy insPl-
qyry gIq surwˆ ivc iek sur huMdy jwx !

ieh sunswn smwˆ hY, A`DI rwq hY bIqI
mMdr dy ivckwr ho rhI iqrI AwrqI
AwigAw dy hux gIq gwx dI hy Bgvwn !

son-sunihrI, aUSw-swz dy qwr
v`j auTxgy jdoˆ svyr swr,
qd qUM Apxy ivc drbwr-
cwhwˆ, gwx dI iB`iKAw dw dy dyvyˆ dwn [
ApxI ivSv-sBw ivc dy dy gwx dw mwx [(15)

mYnUM, jg-myly 'c Swiml hox dw imilAw bulwvw

mYnUM, jg-myly 'c Swiml hox dw imilAw bulwvw
ho igAw ies nwl hY mwnu`K-jIvn DMn myrw [

rUp-AMimRq pI rhy hn nYx myry
dYvI-sur nUM kMn suxdy hYn myry

A`j ies auqsv dy au`qy
bMsI au`pr gwx dw qUM Bwr mYnUM sOˆipAw ey
izMdgI dy hwsy, roxy, gIq sur ivc guMd gey ny [

Aw igAw vylw, suxwˆ myly 'c jw jY kwr qyrI
qyirAwˆ kdmwˆ qy r`Kwˆ mon Bytw bMdnw dI [
imilAw jg-myly 'c Swiml hox dw mYnUM bulwvw [(16)

pRym dy h`Qwˆ 'c Arpx hox leI mYˆ aufIkwˆ

pRym dy h`Qwˆ 'c Arpx hox leI mYˆ aufIkwˆ
ies leI hI ho geI hY dyr kw&I
qy Anykwˆ hI mYˆ hwˆ doSwˆ dw BwgI [

mYnUM nUVn vwsqy auh Awaux lY nymwˆ dI forI
pr mYˆ bc ky inkl hI hwˆ jwvMdw auhnwˆ qoˆ corI,
Bugq lwˆ gw mYˆ KuSI dy nwl ies Kwqr szwvwˆ
pRym dy h`Qwˆ 'c Awpw vwrny leI mYˆ aufIkwˆ [

lok, inMidAw krn myrI, inMidAwˆ dy Bwr nUM mYˆ
cw lvwˆ isr Awpxy qy sIs sBnwˆ nUM Jukw ky [

Fl igAw idn, qy vpwrI qur gey ivaupwr kr ky,
mYnUM s`dx Awey jo, byAws ho auh hYn prqy [
pr mYˆ ies Qwˆ qy iek`lw
ipAwr h`QIˆ ivkx bYTw [(17)

b`dl qy b`dl juVy

b`dl qy b`dl juVy
Cwˆdw jwey hnyr;
hwey ipAwr ! qUM iks leI
bwhr vwr, duAwr qoˆ
k`l-muk`ly qoˆ imry
krvw irhYˆ aufIk ?

ru`Jy hoey dupihr dy,
kMm-plwˆ ivckwr;
hovwˆ BIV nwl !
nHyry idn ivc isrP pr
k`l-muk`lw iqry leI
mYˆ rKdw hwˆ Aws !

jy qUM Apxw mu`KVw
mYQoˆ leyˆ luko [
qy jy mYnUM C`f deyˆ
k`l-muk`lw qUM;
nw jwxw mYˆ iks qrHwˆ
GVIAwˆ jwvx bIq !

qkdw iek-tk mYˆ rhwˆ
Asmwnwˆ dy nHyr;
myrw mn bycYn ieh
nwl hvw dy Btkdw
hUky ipAw cuPyr [(18)

qUM n bolyˆ, cu`p vI qyrI hY mnzUr

qUM n bolyˆ, cu`p vI qyrI hY mnzUr
eys cu`p dy nwl mn kr lwˆgw BrpUr [
qyrI iv`c aufIk dy qwry-dIpk bwl
qkdI nIrv rwq ijauˆ iek-tk nYxwˆ nwl
mYˆ vI mUk aufIk auh Br ky mn ivc TIk
qYnUM qyrI rwh qy lwˆgw hor aufIk [

AwvygI prBwq qy auf jwxw AMDkwr
qyrI vIxw vwlVy son-sunihrI qwr-
sur dI Dwrw aumHldI dyxgy iek vgw
toty kr AkwS jo jwxI Boˆ qy Aw [
qd mn-pMCI AwlHxw qyry gIqwˆ nwl-
surwˆ qyirAwˆ nwl nw ho ky rhU inhwl ?

qyrI hI sur dI klI, bwZ myry ivclI-
bn dI vyl qy Pu`l bx, iKV jweygI kI ?(19)

Es idn jd pUry jobn iv`c sI iKiVAw kMvl

Es idn jd pUry jobn iv`c sI iKiVAw kMvl
hwey mn myrw nw jwxw, Btkdw ik`Qy irhw;
Pu`lwˆ v`loˆ hY sI Edoˆ s`KxI myrI cMgyr,
Pu`l ny iKV GuMf cwieAw mYˆ nw aus nUM dyiKAw [

hux keI sI vwr mn qy sMGxw Zm CwvMdw
supny iv`coˆ jwg ky, d`Kx qoˆ AwauˆdI pOx qoˆ
mYnUM A`q im`TI sugMDI dw hoieAw Aihsws sI [
Es dI rmzwˆ BrI hoeI sugMDI ny imry-
mn AjwxI vydnw sI lwlsw dI Br id`qI [
eys imlxI dI KuSI ivc JUm peI jwxo bsMq [

mYˆ nhIˆ sI jwxdw auh eyqnw myry nzIk
isrP auh myrw hI hY nw eys dw vI igAwn sI,
eys qoˆ vI sI Ajwxw pUrn mDU-mwiKEˆ BrI-
auh klI sI myry mn-fUMGwx 'coˆ hI puMgrI [(20)

AwpxI byVI dw hux lMgr auTwxw hI pvygw

AwpxI byVI dw hux lMgr auTwxw hI pvygw
AwpxI hux Xwqrw leI mYnUM jwxw hI pvygw

hwey kMiFAwˆ qy hI KiVAwˆ, mYnUM iek Qwˆ
idn dIAwˆ AlsweIAwˆ GVIAwˆ lMG rhIAwˆ
hn ivdw hoey bsMqI Pu`l iKV ky
Pu`l murJwey hoey hI cux irhwˆ mYˆ-
eys Qwˆ kIhnUM aufIkwˆ mYˆ Klo ky ?

lihrwˆ iv`c iek Sor au`cw auT irhw hY
qy iknwry qy iSAwml kuMj-klIAwˆ-
iv`c pIly p`iqAwˆ dw ho igAw AwrMB ikrnw

qUM KVw ikhVI Klw ivc g`f A`Kwˆ
pOx dy kx kx GulI au`lws-Cuh nUM
kI nhIˆ qUM mwx qy mihsUs skdw ?
ijs dy ivc prlo dy gIqwˆ-
dw mDur sur imilAw hoieAw [(21)

A`j mon pRBwq ivc cup cup rwqwˆ hwr

A`j mon pRBwq ivc cup cup rwqwˆ hwr-
sMGxy swvx-b`dlwˆ dI CwieAw ivckwr,
nzr bcw ky s`B dI nw qur jwvIˆ Xwr !

kIqy A`j pRBwq ny nYx Awpxy bMd
bu`ly pUrb pOx dy krdy Sor bulMd [

sdw jwgdy, nIlVy AMbr dw mUMh A`j
lIqw hY bdlotIAwˆ dI cwdr ny k`j

bxwˆ phwVwˆ iv`c nw koeI Sor-pukwr,
hoey swry Grwˆ dy Aj hn bMd duAwr [

inrjn suMny rwh qy qyrI k`lI jwn
iknUM aufIky, iks leI lweI iek-tk iDAwn ?

'k`ly pRIqm, im`qrw ! myrw KulHw duAwr,
luk jweIˆ nw swhmxy Aw ky supny-hwr [(22)

myry im`qr !

myry im`qr !
iks ipAwry dy myl dI ^wqr
ikhVy ipAwr dy pMD lMmyry
ies qU&wnI, sMGxI rwqy
quirEˆ bwhrvwr ?
roˆdw Gor inrwSw ivc-
AwkwS vI Dwhwˆ mwr !

nIˆd nhIˆ nYxwˆ ivc myry
vwr vwr mYˆ rwh nUM qyry
dyK irhw hwˆ bwhr hnyry-
dy ivc vwro vwr !

mYˆ swhvyˆ kuJ dyK n s`kwˆ
ho hYrwn rwh nUM q`kwˆ
ik`Qy qyrI rwh ey Xwr !

vgdI hoeI ndI iknwry
dUr AMDkwr ivckwry
iksy iBAwnk jMgl dy ivc
ikDry qur qy nhIˆ igAw qUM
C`f ky mYnUM Xwr !(23)

jykr, idn Fl igAw qy pMCIAwˆ dy gIq mu`ky

jykr, idn Fl igAw qy pMCIAwˆ dy gIq mu`ky
vgdI vgdI jy hvw Qk-hwr ky Alsw geI ey-
qwˆ qUM mYnUM vI Gtw dI Swm-cuMnI nwl Fk dy,
aus qrHwˆ, ijauˆ Drq nUM qUM nIˆd-cuMnI nwl FikAw,
jwˆ kyvl-p`qIAwˆ nUM nrmI nwl rwqIˆ bMd kIqw [

mu`ikAw swmwn rsqy dw ijdHw mMizl qoˆ pihlwˆ
qy ijdHy ichry qy ryKwˆ lIkIAwˆ fUMGy Zmwˆ ny,
ijs dw pihrwvw hY PitAw, ilbiVAw, mYlw-kucYlw
qy ijdHI SkqI dw somw su`k cuikAw; Es nUM qUM-
jd Fly idn qwˆ Gtwˆ dI Swm-cuMnI nwl Fk dy [(24)

Qk tut hoeI cUr rwq ivc

Qk tut hoeI cUr rwq ivc
Apxy kdmwˆ qy sB kuJ rK
nwl qs`lI, inSicMq ho ky
kol Awpxy sOˆ jwvx dy [

ApxI pUjw dI iqAwrI leI
myrI Q`kI iS`Ql SkqI-
nUM qUM hux mjbUr krIˆ nw [

qUM hI idn dIAwˆ QkIAwˆ plkwˆ
rwq dI cuMnI nwl eyˆ kjdw
qy auh ipAwr-KuSI ivc KIvw
sjry-pn ivc, sjrw sjrw
Pyr dubwrw nIˆdoˆ jgdw
s&r SurU iPr Apxw krdw [(25)

bYTw auh kol Aw ky

bYTw auh kol Aw ky
Ku`lHI nw jwg myrI
inrBwg ! qYnUM AweI
auh nIˆd iks qrHwˆ dI !

cup-rwq dw sI vylw
ijs vkq sI auh AwieAw
h`Qwˆ 'c Awpxy sI
vIxw auh PV ilAwieAw;
Jxkwr ivc surwˆ dy
supny imry sI vih gey [

mYˆ jwg ky jwˆ qikAw
d`Kx dI 'vw cuPyry
PYly hoey hnyry-
ivc GoldI sugMDwˆ
cldI sI cwl ApxI [

n jwxw, myrIAwˆ ikauˆ
auh swrIAwˆ hI rwqwˆ
AYvyˆ ny lMG geIAwˆ [
nIˆdr imrI nUM Cohy
Bwvyˆ ny swh aus dy,
aus dI n dId hoeI
mYˆ auh hmyS KoeI [

Bwvyˆ hY hwr ausdw
ih`k nwl myry CuihAw,
A&sos ! nwl aus dy
myrw n myl hoieAw [(26)

cwnxw-E cwnxw, ik`Qy AY eyQy

cwnxw-E cwnxw, ik`Qy AY eyQy ?
ibrhoˆ-AgnI nwl dIvw bwl lY qUM
buJ gey dIvy nUM rK dy, qy ibRhoˆ dI
lwt dy hI nwl auh auijAwl lY qUM [

kihx nUM qwˆ Bwvyˆ hY ieh ie`k dIvw
pr kdy cwnx rqI nw jgmgwieAw
hy mnw ! 'Bwgwˆ 'c eyvyˆ iliKAw hY'
kihx dy nwloˆ qwˆ hY mrnw cMgyrw
ibrhoˆ-AgnI nwl dIvw bwl lY qUM [

vydnw duAwry qy Aw ky gw rhI ey:
'r`b iqry leI jwgdw ey, nIˆ ijMdVIey !
rwq dy sMGxy hnyry ivc imln leI
s`ddw qYnUM eyˆ, vwjwˆ mwrdw ey[
r`b qyry vwsqy hI jwgdw ey ['

b`dlwˆ dy nwl BirAw ggn-ivhVw
brsdw pwxI eyˆ Jr Jr, Jr irhw ey,
Gor kwlI rwq AMdr mYˆ iek`lw
iks dIAwˆ krdw aufIkwˆ, jwgdw hwˆ ?
brsdw pwxI eyˆ Jr Jr, Jr irhw ey [

cmkdI ibjlI ey iek plkwr ^wqr
iGr rhI byVI ey gUVHy nHyr AMdr;
ikMnI dUroˆ rwq dy gMBIr sur dI-
vwj Awvy, kOx ies nUM jwxdw ey !
gIq, ieh myrI smu`cI Awqmw nUM
pw irhw iK`cwˆ ey, DUMhdw jw irhw ey [
cwnxw-E cwnxw, ik`Qy AY eyQy ?
ibrhoˆ-AgnI nwl dIvw bwl lY qUM [

g`jdy b`dl, hvw swˆ swˆ hY krdI
lMiGAw vylw, ikqy nw jw skwˆgw [
rwq kwlI, kwly p`Qr vwˆg kwlI
rwq jwey nw AjweIˆ ieh hnyrI
eys kwlI rwq ivc pRwxwˆ nUM Apxy
ipAwr-dIvy nwl hI auijAwl lY qUM
ibrhoˆ-AgnI nwl dIvw bwl lY qUM [(27)

myrI zMjIr moh dI s^q hY, cwhwˆ ieh tut jwey

myrI zMjIr moh dI s^q hY, cwhwˆ ieh tut jwey
jdoˆ pr tu`tdI dyKwˆ, qwˆ idl nUM du`K huMdw ey [

mYˆ sB kuJ jwx mukqI nUM hI, rKdw loc hwˆ aus dI
jdoˆ pr Aws r`Kwˆ ies dI l`jwvwn huMdw hwˆ [
hYˆ qUM hI izMdgI myrI dw iek BrpUr BMfwrw,
nhIˆ koeI dUsrw Anmol Dn qyry ijhw koeI-
ieh mYˆ hwˆ jwxdw, pr Pyr vI jo Gr dy ivc myry
pey tu`ty hoey Bwˆfy ny su`twˆ idl nhIˆ mMndw [

jo prdw k`jdw mYnUM auh G`ty ivc l`qw hY
hY aus nUM sRwp mOq dw Aqy aus qy ieh mn myrw
iDkwrwˆ pw irhw, aus nwl iPr vI moh hY mYnUM [
Anykwˆ krz, isr myry qy, lihxydwr hn ikMny
imry jIvn dI nwkwmI qy hyTI dI nhIˆ sImw
mYˆ mn-kilAwx dI iBiKAw leI jwˆ qyry dr Awvwˆ
qwˆ frdw hwˆ, ikqy iBiKAw nw ieh mnzUr ho jwey [
ikqy ieh qoV nw dyvyˆ imrI zMjIr moh vwlI [(28)

Apxy nwˆ dy nwl mYˆ

Apxy nwˆ dy nwl mYˆ
bMnH ilAw hY jo-
auh ies nwˆ-zMjIr dw
rovy kYdI ho [

icx icx idn qy rwq mYˆ
ieh nwˆ dI dIvwr-
bwkI swrw kuJ hI
id`qw Bu`l ivswr [

ijauˆ ijauˆ ieh AwkwS ivc
ausry au`cI hor,
AMqh-krn qy eys dw
Cwvy nHyrw Gor [

r`K im`tI qy im`tVI
ieh nwˆ dI dIvwr
krdw jwvwˆ aucIEˆ-
au`cI hor auswr [

cwnx Awvx vwsqy
rhy nw ies ivc Cyk
mYnUM icMqw eys dI
lYx dvy nw tyk [

lIqw ies dIvwr ny
s`c-srUp luko [(29)

qYnUM imlx iek`lVw AwieAw bwhr-vwr !

qYnUM imlx iek`lVw AwieAw bwhr-vwr !

suMny Gor hnyr ivc pqw nhIˆ auh kOx
cu`p-cupIqw nwl sI l`gw myry AOx !

dUr htkx dy Es qoˆ kIqy Xqn Anyk
ivMg-qiVMgy rsiqAwˆ qy rK dyKI tyk;
nhIˆ irhw auh, l`igAw mYnUM ieauˆ keI vwr
ivVk audHI iPr lg peI, pYx kMnwˆ ivckwr [
auho aufwˆdw jw irhw DrqI au`qy DUl
cMclqw nhuM-nhuM BrI nhIˆ tyk aus mUl [
myry hr iek bol ivc, myly Apxw bol,
pRiq-CwieAw ieh hY ikdHI Byq pRBU ieh KolH [
auh bySrm, inl`j hY ikvyˆ Es dy nwl
Awvwˆ qyry duAwr qk huMdw hwˆ izlhwl [

qYnUM imlx iek`lVw AwieAw bwhr-vwr ! (30)

'E kYdI ! kOx sI auh ijs ny qYnUM kYd kr id`qw ?'

'E kYdI ! kOx sI auh ijs ny qYnUM kYd kr id`qw ?'
'imrw mwilk sI auh'-kYdI ny au`qr dyˆidAwˆ kihAw-
'mYˆ ieh sI soicAw : SkqI qy dOlq nwl mYˆ ApxI
hirk bMdy nUM ip`Cy C`f, A`gy lMG jwvwˆgw [
mYˆ ApxI hI iqjOrI iv`c mwlk Awpxy dw vI-
sI ih`sw r`iKAw Dn dw [ qy iPr mYnUM jwˆ nIˆd AweI-
mYˆ mwlk Awpxy dI syj qy hI nIˆd ivc su`qw [
jdoˆ iPr jwg if`Tw qwˆ iqjOrI dw mYˆ kYdI sI ['

'E kYdI ! kOx sI ijs ny Atu`t zMjIr ieh kIqI ?'
ikhw kYdI ny au`qr moV ky 'mYˆ sI, auh mYˆ hI sI;
ijnHy sI Xqn kr GiVAw ienHwˆ zMjIr-kVIAwˆ nUM [
mYˆ lIqy sn supn; 'ApxI Aijq blvwnqw sdkw
jhwnwˆ dI hirk SkqI nUM pw zMjIr nrVwˆgw,
mYˆ ^ud rih ky suqMqr jgq nUM AwDIn kr lwˆgw ['
iesy hI vwsqy idn rwq dI mYˆ s^q imhnq qoˆ
dihkdI A`g qoˆ, BwrI ivdwxk s^q s`twˆ qoˆ
mYˆ ies zMjIr nUM GiVAw, mYˆ ies nUM iqAwr kr lIqw [

jdoˆ juV ky Atut ho cukIAwˆ zMjIr-kVIAwˆ sn
qwˆ mYˆ if`Tw, mYˆ kYdI hwˆ aunHwˆ hI loh-kVIAwˆ dw [*(31)

ijhVy j`g ivc mYnUM ipAwrn

ijhVy j`g ivc mYnUM ipAwrn
moh-bMDn dy bMnH auh mwrn [
ipAwr iqrw nhIˆ auhnwˆ vwlw
ieh A`q au`cw Aqy inrwlw,
ieh nhIˆ mYnUM bMnHx pwauˆdw
nw hI mYnUM dws bxwauˆdw [

mqwˆ aunHwˆ nUM Bu`lwˆ Borw
Cfdy mYnUM nhIˆ iek`lw [

idn dy idn hn lMGI jwˆdy
pr qUM nzr n Awvyˆ ikDry [
pRwrQnw ApxI dy rwhIˆ
mYˆ qYnUM s`dwˆ nw s`dwˆ,
qy Apxy icq cyqy dy ivc
mYˆ qYnUM r`Kwˆ nw r`Kwˆ;
ipAwr iqrw myry leI iPr vI
ipAwr imry nUM jwey aufIkI [(32)

auh myry Gr Awey aus idn qy ikhw

auh myry Gr Awey aus idn qy ikhw :
'bYTxw kyvl AsIˆ iek nu`kry ['
nwl hI mYnUM aunHwˆ ieh vI ikhw-
'dyv-pUjw ivc iqrI krnI m`dd
swnUM jo prswd iml skygw iPr
lY ky auh sMquSt ho rihxw AsIˆ ['

pwty mYly vys ivc auh ieauˆ ZrIb
myry Gr dI nu`kry lg bih gey,
rwq nUM pr ho gey blvwn auh
myry dyvwly 'c zorIˆ Gus gey,
qy aunHwˆ A`q mYilAwˆ h`Qwˆ dy nwl
dyv-pUjw dI sm`grI Koh leI [(33)

iB`iKAw qYQoˆ hy mwlk ! eyqnI hwˆ mMgdw

iB`iKAw qYQoˆ hy mwlk ! eyqnI hwˆ mMgdw
eyqnI hI isr& myry ivc haUmY rihx dy
nwl qyry iml skwˆ, iek rUp ho cMgI qrHwˆ !

myry p`ly rihx dy ieqnI suqMqr cyqnw
qwˆ jo qYnUM mYˆ cuPyry Awpxy mihsUs lwˆ,
rwq idn, hr pl mYˆ Apxw ipAwr qYQoˆ vwr dwˆ [

myry AMdr isr& qUM ieqnw hI prdw rihx dy
nwl ijs dy, myrI haUmYˆ k`j nw qYnUM sky
qyrI lIlw hI imry jIvn dy ivc cldI rhy [

eyqny hI bMDnwˆ dy nwl bMnHI eISvr !
ipAwr qyry dI hI forI iv`c mYˆ b`Jw rhwˆ,
iB`iKAw qYQoˆ hy mwlk ! eyqnI hI mMgdwˆ [(34)

ijQy mn ivc fr nhIˆ

ijQy mn ivc fr nhIˆ
ij`Qy isr au`cw rhy
sUJ hY ij`Qy Azwd;
ij`Qy jg nhIˆ sOVIAwˆ-
Gr dIAwˆ kMDwˆ ivcwl
toty toty vMifAw;

bol ij`Qy by-muhwr-
s`c dI fUMGwx coˆ-
Pu`t ky hn Awauˆdy;

ijs jgHw au`dm AQ`k
pUrnqw leI Awpxy
KolH bwzU r`Kdw;

ijs jgHw qy qrk dI
v`gdI inrml ndI-
pRwcInqw dI rIq dy
mwrU Ql ivckwr jw
su`k muk jwˆdI nhIˆ;

ij`Qy mn qyry smu`K
qyrI AgvweI dy iv`c
ivgsdw rihMdw sdw,
Bwv qy Amlwˆ dy ivc-
lIn, rihMdw l`igAw;

aus AzwdI vwlVy
surg ivc myry ipqw !
dyS myry nUM jgw
dyS myry nUM auTw [(35)

hy ik myry mwlkw !

hy ik myry mwlkw !
bynqI myrI hY ieh
myry mn ivc v`sdI
dInqw dy mUl qy
vwr kr, qUM vwr kr [

mYnUM SkqI b^S dy
du`K nUM qy su`K nUM
h`s ky mYˆ sih skwˆ [

mYnUM SkqI b^S dy
Awpxy mYˆ ipAwr nUM
syv dw Pl dy skwˆ [

mYnUM SkqI b^S dy
mYˆ ZrIbwˆ dw kdy
Bul inrwdr nw krwˆ,-
by-qrs bl swhmxy
isr nUM nIvwˆ nw krwˆ [

mYnUM SkqI b^S dy
inq dy DMidAwˆ qoˆ jo
ho sky nw mn mlIn [

mYnUM SkqI b^S dy
qyry Bwxy swhmxy
AwpxI SkqI nUM jo
idl dy su`cy ipAwr nwl
mYˆ smrpx kr skwˆ [(36)

myry mn ivc ie`k idn AwieAw i^Awl

myry mn ivc ie`k idn AwieAw i^Awl
hoieAw swgr-Xwqrw myrI dw AMq
AwpxI mMzl qy mYˆ hwˆ pu`ijAw,
rwh A`gy bMd hY ieauˆ l`igAw;
ho geI hY h`d myrI Skiq dI
hoey mMqv-hIn hn swry Xqn
hux Agwhwˆ jwx dw mMqv nhIˆ,
mOnqw ivc lY sky qwˆ jo pnwh
izMdgI myrI dw auh AwieAw smwˆ [

dyKdwˆ, pr qyrI lIlw dw kdy
AMq nhIˆEˆ, ieh hmySwˆ hY nvIˆ
id`qI A`j mYnUM nvIˆ qUM izMdgI [
jd purwxy bol mrdy jIB qoˆ
Pu`tdy nZmy nvyˆ idl-soq 'coˆ-
rwh-ryKwvwˆ purwqn Kox jd,
nivAwˆ dyswˆ dy qy prdyswˆ dy qd,
nzr dy swhvyˆ nzwry n`cdy [
AMq nhIEˆ qyrI lIlw dw kdy [(37)

mYnUM qyrI cwh hY, iek qyrI hI cwh

mYnUM qyrI cwh hY, iek qyrI hI cwh
iek-rt eyho AwKdw mn myrw kurlw [
s`KxIAwˆ qy kUVIAwˆ, bymqlb hn auh
rwq idny BtkwauˆdIAwˆ mYnUM ^whSwˆ jo [

ijvyˆ hnyrI rwq dy sMGxy-pn ivc vws
r`KdI lukvyˆ qOr qy cwnx dI Ardws-
Evyˆ ic`q Acyq coˆ suxdy bol sdw :
*mYnUM qyrI cwh hY, iek qyrI hI cwh [*

AMq Amn hY, jwx, ieauˆ au`Ty J`KV Ju`l,
lwauˆdw Amn-ivroD ivc ApxI pUrI it`l-
Evyˆ qyry ipAwr qoˆ mn bwZI, kurlw
AwKy, 'qyrI cwh hY, mYnUM qyrI cwh ['(38)

izMdgI dw jd srovr su`k jwey

izMdgI dw jd srovr su`k jwey
mn-kMvl dIAwˆ KMBIAwˆ jd jwx lUhIAwˆ
Awpxy kruxw dy b`dlwˆ nwl qwˆ iPr-
Gordw qy aumfdw hoieAw qUM AweIˆ [

izMdgI dI swrI im`Tq
jd ik kOVy bMjrwˆ ivc bdl jwey,
Awpxy gIqwˆ dI bx ky im`T brKw
qUM AkwSoˆ v`s jweIˆ [

j`g dy jd DMidAwˆ dw, hirk pwsy
Sor au`Ty, gUMjy g`jy
qy auh mYnUM AwpxI sImw dy AMdr kYd kr ley
SwnqI dy puMj mwlk !
SwnqI qy cYn dw qUM dUq bx ky kol AweIˆ [

jd myrw idl dIn-
Apxy Awp dy ivc suMgV ky kony nUM m`ly
qd imry hy audwr suAwmI !
KolH ky myry duAwry-
Jt imry Gr iv`c, SwhI TwT lY ky pYr pweIˆ [

lwlswˆ jd qyz ApxI grd DUVn
qy bhuq cmkIlIAwˆ lY vMcnwvwˆ
krn Aw m`q-hIx, AMnHw,
qd suAwmI ! Awpxw gMBIr cwnx nwl ilAweIˆ [(39)

ipCly keI idnwˆ qoˆ lY ky

ipCly keI idnwˆ qoˆ lY ky
AOVwˆ mwry mn myry qy
vrHI nhIˆ hY bwirS Aw ky
hy myry Bgvwn !

A`q mhIn pqlIEˆ pqlI
bdlotI dI sU^m iJ`lI
id`sy nw idsh`dy au`qy
nMgw hY Asmwn [

kwlI mOq dy ijhw ilAw ky
gu`sy dw qU&wn Julw dy
rzw iqrI ivc, ibjlI-lihrwˆ
iqRBkwvx Asmwn [

Du`p iqR`KI, zwlm grmI,
mn mwXUsI dy ivc lUMhdI
prqw lY, prqw lY ies nUM
hy myry Bgvwn !

vrHn imhr dy b`dlwˆ nUM dyh
hMJ-BrI mwˆ q`kxI vwˆgUM
jo b`cy qy JukdI, ipau dw
cVHy Zusw jd swx [(40)

sB qoˆ ip`Cy ht ikauˆ ipAwry

sB qoˆ ip`Cy ht ikauˆ ipAwry
Cup gey sMGxI Cwˆ ivckwry ?
auho quhwnUM Dk sut jwˆdy,
DUV Bry dy rsqy au`qy [

mYˆ lY ky pUjw dI QwlI
kd qoˆ dyKwˆ rwh quhwfI [
vwro vwrI Awvx rwhI
qy Aw ky cMgyr 'coˆ myrI
Pu`lwˆ nUM auh jwvx cukdy
Pu`l cMgyroˆ jwvx mukdy [

bIq igAw srGI dw vylw
lMiGAw isr qoˆ isKr dupihrw
Swm dy swey hyTwˆ, AKIAwˆ-
nIˆd 'c boJl ho ky JukIAwˆ [
Gr vl prq rhy auh lokI,
nzr auTw q`kx vl myrI [

su`tx ivAMg nwl muskwxwˆ
Srm nwl mYˆ nYx Jukwvwˆ,
mMgqI ijauˆ mYˆ ieQy, ivcwrw
cuMnI nwl hwˆ mUMh Fk bYTw [
lokI jd pu`Cx, 'kI cwhyˆ ?'
qwˆ mYˆ nYx Jukw ky Apxy
cu`p cupIqw hI bih jwvwˆ
qy au`qr qk nw prqwvwˆ [

d`s skwˆ ieqnw vI nw hwey !
'rwh quhwfI dy ivc bih ky
ieMqzwr mYˆ krwˆ quhwfI
Aws idly ivc Drwˆ quhwfI ['

ieh dsdy vI lwj hY AwauˆdI :
ieh ZrIbI-A`tI JolI
Bytw Kwqr Apxy Swh dI
Apxy kol swˆB ky r`KI [
ieh gOrv ivc mn-fUMGwˆ dy,
r`K C`fwˆ mYˆ n`p, Cupw ky [

A`j bYTw mYˆ swvy Gwh qy
iek tk q`kwˆ AMbr v`ly
iqry Acwnk Aw jwvx dw
supnw lY idl ieauˆ prcwvwˆ:-

'jgmg jg auTIAwˆ sB joqwˆ,
JulIAwˆ rQ dIAwˆ son-JMfIAwˆ;
qy iPr rQ 'coˆ auqr quswˆ ny
DUV BrI DrqI qoˆ cuk ky,
mYnUM Apxy kol ibTwieAw [
mYly Pty prHwvy vwlI
A`q mlIn ijhI ies mMgqI
nUM Apxy p`ly QIˆ kijAw
mwx 'c iesdw ju`sw kMibAw,
ijvyˆ bwhr dI 'vw dy AMdr
lgr JUm ky kMby Qr Qr ['

ieh supnw, irhw kyvl supnw
vkq AwieAw qy lMiGAw ikqnw;
id`qI nw Awvwz suxweI
qyry rQ dy phIAwˆ vwlI [
gey jlUs Anykwˆ Bwry,
Sor mcwauˆdy, lwauˆdy nwhry [
K Pu`lwˆ nUM auh jwvx cukdy
KVy rhy qusIˆ Cwˆ ivc ht ky
sB qoˆ pwsy sB qoˆ ip`Cy [

Aqy aufIkwˆ dIAwˆ lMbIAwˆ
Q`k hwr ky k`twˆ GVIAwˆ [
idl-pIVw nUM hMJUAwˆ rwhIˆ
bYT irhw hwˆ kuMlj dyx leI [(41)

A`j svyry hI iksy

A`j svyry hI iksy
ikhw kMn ivckwr :
'A`j Aswˆ ny c`lxw,
ho byVI Asvwr !'

'jwxw qUM qy mYˆ hI
dunIAwˆ dI koeI rUh,
k`F skygI nw kdy
swfy s&r dI sUh [
s&r ijVHw ik hY nhIˆ
iksy dyS dy v`l;
nw hI koeI lKS hY
swnUM irhw ilc`l [

ies swgr byAMq ivc
qyrI ibnwˆ zubwn
kMn lw lw ky suxn dI
dyK, mDur muskwn
gIq imry lihrwˆ qrHwˆ
Fl nZmy ivckwr
ivgsx lgdy Sbd-meI
bMDnoˆ pw Cutkwr [

hwly hor kI kMm hn ?
smwˆ n Fu`kw Awx ?
kMFIˆ Swmwˆ l`QIAwˆ
cwnx ihsdy jwx [
qy swgr qoˆ Aw rhy
pMCI vwro vwr
AwlHixAwˆ vl Awpxy
lMmI mwr aufwr [

kd zMjIrwˆ tu`txw ?
iksnUM iesdI swr ?
fubdy sUrj vwˆgrwˆ
dyh AMqm Jlkwr-
byVI ny ho jwvxw
lop nHyr ivckwr [(42)

ie`k idhuM jd mYˆ qyry suAwgq dI ^wqr

ie`k idhuM jd mYˆ qyry suAwgq dI ^wqr
Apxy Awp nUM kIqw hoieAw iqAwr nhIˆ sI,
Edoˆ ibnwˆ Avwzoˆ myry mn dy AMdr-
Awm Aqy Axjwxy jyhy mwnuK vwkr
qUM E myry rwjw ! Aw ky dwKl hoieEˆ [
myry jIvn dy-qyzI dy nwl guzwrdy-
pl-GVIAwˆ qy Cwp AnwdI ApxI lweI [

qy A`j, jdoˆ Acwnk hI mYˆ, cwnx dy ivc-
q`kwˆ, nzrIˆ Awauˆdy hn qyry h`Q-A`Kr,
qy mYnUM ieauˆ l`gy jIkx DUV 'c iKMfy-
Zmwˆ Aqy ^uSIAwˆ dI Xwdwˆ-gu`Dy, im`sy
myry Bu`ly ivsry hoey hox idhwVy [

im`tI ivc qUM imrIAwˆ bwl-iKfwrwˆ qkIAwˆ
pr iGrnw dy nwl nhIˆ prqweIAwˆ A`KIAwˆ
Kyf-koTVI ivc jo qyrI ivVk suxI sI
qwirAwˆ dy ivc gUMj rhI Awvwz auh hux vI [(43)

myrI eyho hY ^uSI, mYˆ rwh dy ivc bYT ky

myrI eyho hY ^uSI, mYˆ rwh dy ivc bYT ky,
n`sdy prCwivAwˆ nUM dyK lwˆ nUrwˆ ipCwˆh;
grmIAwˆ dI ru`q ip`Coˆ Awey ru`q brswq dI,
qy aufIkwˆ iv`c hI mYˆ Es dy bYTw rhwˆ [

dUq, jo ilAwvx Ajwxy Awsmwnwˆ dI ^br
auh ^uSI ivc imlky qurdy nwl ny rsqw sdw;
mn imry nUM cVHdIAwˆ ^uSIAwˆ AQwh Edoˆ ny Aw
A`q im`TI jwpdI hY vg rhI TMfI hvw [

phu-Putwly qoˆ lY AwQx dy mUMh-nHyry qIkrwˆ
swhmxy bYTw mYˆ rihMdw Awpxy hwˆ duAwr qy
auh smwˆ ^uSIAwˆ dw BirAw Awiegw iek idn zrUr,
Awiegw, ijs nUM ik mYˆ dyKwˆgw nYxwˆ swhmxy [

ies smyˆ iblkul iek`lw h`sdwˆ, rUh gw rhI,
qy hvw dy iv`c ^uSbU hY 'krwrwˆ dI BrI [(44)

ivVk pYrwˆ dI nhIˆ qYnUM suxI kI ?

ivVk pYrwˆ dI nhIˆ qYnUM suxI kI ?
Aw irhY auh-Aw irhw hY-Aw irhw hY [
hirk Xug, hr pl, GVI qy rwq idn hI
Aw irhY auh-Aw irhw hY-Aw irhw hY [

mYˆ Anykwˆ gIq aus dy
mn-qrMgwˆ nwl gwey
auhnwˆ sB gIqwˆ dI sur-
iv`coˆ ieho Awvwz Awey :
'Aw irhY auh, Aw irhw hY, Aw irhw hY ['

sOx dI hr iek hnyrI
rwq dy ivc Gordy hoey-
b`dlwˆ dI rQ svwrI krky Awey [
du`K pr hn du`K Cwey
duK nhIˆ, ieh kdm aus ny
myry idl nUM hn Cuhwey [
suK dw jd Aihsws hovy
ivVk pYrwˆ ausidAwˆ dI
myry idl qy gIq gwey :
Aw irhY auh, Aw irhw hY, Aw irhw hY [

sMGxy Zm hor ho jwvx Gnyry
pYr aus dy Cuhx Aw ihrdy nUM myry;
Es dy pYrwˆ dI qd ieh son-Cuh hI
jgmgwaux dy leI ^uSIAwˆ jgwey
Aw irhY auh, Aw irhw hY, Aw irhw hY [(45)

ikMny icr qoˆ, ikMnI dUroˆ

ikMny icr qoˆ, ikMnI dUroˆ,
myl imry leI qurdw AwieEˆ,
ies dI mYnUM koeI nw swr [

qyry, sUrj, cMn, isqwry,
qYnUM myrI nzroˆ auhly-
kr nhIˆ skdy iek plkwr !

ikMnIAwˆ Swmwˆ Aqy svyrwˆ-
nUM qyry pYrwˆ dIAwˆ ivVkwˆ
peIAwˆ hn kMnwˆ ivckwr [

qy cup cwp pYZMbr qyrw
mn myry ivc Aw ky luikAw [
irhw Byq ivc s`d pukwr [

pqw nhIˆ ikauˆ jIvn myrw
Aj Q`rwauˆdw, qy mn myrw
^uSIAwˆ ivc Awpy qoˆ bwhr !

mYˆ mihsUswˆ, jIkx AwieAw,
kMm mukwvx dw hY vylw,
Aqy i&zw ivc hoˆd iqrI hY
mihkwˆ rhI iKlwr [(46)

q`kidAwˆ aus dy rwh vl hI

q`kidAwˆ aus dy rwh vl hI,
lgBg swrI rwq hY bIqI [
frdwˆ, eydwˆ nw ho jwvy
sOˆ jwˆ mYˆ, dr qy auh Awvy [
rK C`fxy dr KulHy myry
im`qro ! rok nw dyxw ikDry
aus nUM tok nw dyxw ikDry [

aus dy pYrwˆ dw KVkw, jy
mYnUM tuMb jgw nw s`ky
qwˆ nw qusIˆ jgwxw mYnUM
ieh hY myrI Arz quhwnUM [
mYˆ nhIˆ cwhuMdw-srGI vyly
jd l`gx ikrnwˆ dy myly
jd pMCI hn gwxy gwauˆdy
pOx dy bu`ly Sor mcwauˆdy-
gUhVI nIˆdoˆ jwg mYˆ au`Twˆ
cYn nwl mYˆ sOxw cwhwˆ,
cwxc`k jy mwlk myry-
Aw jwvx myry dr au`qy,
qwˆ vI mYnUM nhIˆ jgwxw
cYn nwl mYˆ sOxw cwhwˆ [

nIˆdr myrI, Amolk nIˆdr
kyvl aus dI Cuh hwsl kr
guMm ikqy ho jwxw locy
dUr ikqy Ko jwxw locy [
nIˆd-muMdIAwˆ myrIAwˆ A`Kwˆ-
kyvl EsdIAwˆ muskwxwˆ-
dI Cuh pw s`kx dI ^wqr
cu`k lYxgIAwˆ plkwˆ au`pr [
auh Awvygw swhvyˆ ie`kx
Gor hnyrI nIˆdoˆ Put ky
supnw bwhr Awvy ij`kx [
aus nUM myrIAwˆ A`Kwˆ swhvyˆ
Awvx dyxw jd auh Awvy
ijvyˆ jgq ivc pihlI vwrI
joq-ikrn qy rMg-rUp ny
ApxI hY sI Swn iKlwrI [
myrI hY eyho hI ie`Cw
jwg rhI ies myrI rUh dw
hovy pihlw pRIq-hulwrw
aus dw pwvwˆ jdoˆ nzwrw [
muV ky cyqnqw ivc Awxw
myrw mwlk ivc iml jwxw-
ho jwvy mYˆ eyho cwhwˆ,
myry mn dI ieho cwhnwˆ [(47)

cu`p-BrI prBwq dw swgr

cu`p-BrI prBwq dw swgr
icVIAwˆ dy sMgIq dy AMdr-
Pu`t ipAw sI [
Pu`l Anykwˆ sVk iknwry [
msqI ivc Aw iKV gey swry
iKMfy son-kx ids-h`dy qy
GuMmdy myG-tukiVAwˆ au`qy
vDdy gey AsIˆ pr A`gy-
Apxy rwh, i^AwlIˆ ru`Jy [

AsIˆ ^uSI dy gIq nw gwey,
nw hI koeI swz vjwey,
nw hI ipMf dy myly AMdr
AsIˆ gey sOdy dI ^wqr [
AsIˆ koeI vI bol n boly,
bu`lH muskwx leI nw KolHy [
iek GVI pl dI ^wqr vI
kIqw nw Awrwm AsIˆ sI;
kdmwˆ dy ivc qyzI Br ky
AsIˆ vDy A`gy hI A`gy [

qy iPr Aw^r, isKr dupihry
sUrj ilSkx l`gw isr qy
Cwvwˆ ivc Aw itkIAwˆ GugIAwˆ
isKr dupihrwˆ dIAwˆ lUAwˆ-
lUhx lgIAwˆ ibrC-p`qIAwˆ-
jo suk JV ky n`cx lgIAwˆ [
sMGxIAwˆ ruK-Cwvwˆ hyTwˆ
supn-lIn ho pwlI su`qw [
iek srovr nyVy mYˆ vI
Gwh qy ilitAw pYr pswrI [

myry swQI; myry au`qy
swry hI iml h`sx l`gy
grb nwl isr krky au`cy
auh vDdy gey A`gy A`gy,
ip`Cy v`l nw nYx Bvwey
ibMd ruky nw auh ssqwey [
cldy cldy auh guMm ho gey
nB dI nIl`qx ivc Ko gey [
Eh AsMKwˆ prbq lMGy
dUr dUr-dy dysIˆ GuMmyˆ
pr, mYˆ kyvl ausy jgHw qy
irhw lyitAw k`lw Gwh qy [

Awqm-hIxq, lok-lwj Aw
ikMnI vwrI tuMb jgwieAw,
Asr n hoieAw kuJ aus dw vI
qy Aw^r nUM iqrskwr dI,
suK-dwiek fUMGweI AMdr
qy aus DuMdly DuMdly AMbr-
dI CwieAw ivc lIn mYˆ hoieAw,
iblkul Apxw Awpw KoieAw [(48)

qUM bYTw EQy Apxy

qUM bYTw EQy Apxy
au`cy isMGwsxwˆ qy;
mYˆ bYTw iek kony-
ivc gIq gw irhw sI [
kMnwˆ 'c qyry; myry-
pu`jy jdoˆ Aw nZmy
qUM hyT auqr myry
Gr dy duAwr dIAwˆ
Aw pOVIAwˆ 'c KiVAw [

drbwr qyry AMdr
by-AMq guxI-gv`eIey
gux-hIx hwˆ mYˆ, myry-
gIqwˆ ny hI ey qyry
pr ipAwr nUM jgwieAw [

dunIAwˆ dy gIqwˆ iv`coˆ
myry hI krux sur ny
qYnUM sprS kIqw [

vr-mwlw h`Q lY ky
qUM hyT auqr AwieAw
qy eys myry suMny-
Gr dy duAwr dIAwˆ
Aw pOVIAwˆ 'c KiVAw [(49)

mYˆ qurdw aus ipMf dy rsqy

mYˆ qurdw aus ipMf dy rsqy
KYr mMgdw sI dr dr qy [
son-meI rQ qyrw Awauˆdw
jd mYˆ dUrI qoˆ hI qikAw
qwˆ mYnUM auh eykx l`gw,
sohxw supnw ijauˆ koeI if`Tw [
h`d rhI nw hYrwnI dI
jo Awauˆdw hY myry vMnIˆ
kOx rwijAwˆ dw hY rwjw ?
soc irhw ApxI dOVwˆdw [

isr cuk auTIAwˆ myrIAwˆ Awswˆ
soicAw; Swied myrIAwˆ GVIAwˆ-
du`K, dirdr; hIxq dIAwˆ-
Aj sBy hI hn muk cu`kIAwˆ !
qy iPr EQy cu`p KVoqw
mYˆ iPr eykx socx l`gw;
'mMgiqAwˆ dy p`ly Brdy
rwjy dy duey h`Q auTxgy,
qurdy rQ 'coˆ DUV dy AMdr
soien-muhrwˆ ifgsx ikr ikr ['

r`Q Acwnk EQy ruikAw
mYˆ sI ijQy Kloqw hoieAw;
au`Ty nYx auqwhwˆ qyry
iml gey nYxwˆ nwl jo myry;
qy iPr qUM muskwˆdw hoieAw
rQ qoˆ hyTwˆ auqr KloieAw [
qy mYˆ mn ivc socx l`gw
Bwg dw sUrj cVHxw myrw [

kol imry qUM Acwnk Aw ky
mYˆ vl d`KxI hQ vDw ky
ieauˆ mYnUM qUM AwKx l`gw :
*dyh mYnUM jo dyx ilAwieAw [*
sI auh ikhw m^Ol inrwlw
mMgqy A`gy iek rwjy ny
mMgx leI sI h`Q vDwieAw [
kuJ icr mYˆ hYrwnI BirAw
cu`p cpIqw q`kx l`gw [
qy JolI 'coˆ iek cwvl dI
in`kI flI(kxI) qyry h`Q rKI [

pr myrI hYrwnI vwlI
h`d rhI nw koeI bwkI-
idhuM Fly jd ApxI JolI
^wlI krn leI mYˆ KolHI;
JolI dy cOlwˆ ivc qikAw
sony dw vI sI iek ikxkw [

dyK ky ieh mYˆ rovx l`gw,
DIrj idl dw Kovx l`gw,
jo kuJ JolI iv`c sI riKAw
ikauˆ qYnUM swrw nw id`qw [(50)

PYl gey sn sMGxy nHyry

PYl gey sn sMGxy nHyry
kMm idhuM Br dy sn mu`ky [
AsIˆ soicAw Awvx vwly
Aw cu`ky hn ku`l prwhuxy [
Aqy ipMf dy v`fy duAwry
bMd AsIˆ kr lIqy swry [
ikhw ieh kyvl pr kuJ jixAwˆ:-
'hwlI rwjw Awvx vwlw ['
h`s AsIˆ pr au`qr id`qw-
'nhIˆ, nhIˆ, ieh ho nhIˆ skdw ['

iPr Swied ieauˆ swnUM ligAw
ijvyˆ iksy ny dr KVkwieAw [
AsIˆ ikhw :'nhIˆ kuJ vI eyhy
kyvl hYn hvw dy bu`ly ['
Awpxy Pyr buJw ky dIvy
sOˆ jwx dI ^wqr lyty [
ikhw ieh kyvl pr kuJ jixAwˆ:-
'rwj-dUq hY AwieAw ieh qwˆ ['
AYpr h`s AsIˆ kih id`qw !
'nhIˆ hvw dw sI ieh bu`lw ['

iPr jd rwq geI sI A`DI
vwj ie`k sunswn 'coˆ au`TI [
AsIˆ soicAw su`qy su`qy
dUr ikqy b`dl hn g`jy [
DrqI kMbI, ih`lIAwˆ kMDwˆ
ivGn ipAw nIˆdr ivc suiqAwˆ
pr kyvl kuJ ny kih id`qw :
'bol hY ieh rQ-phIAwˆ dw ['
AsIˆ ikhw hOly Alswky :
'nhIˆ, ieh b`dl hI hn gVHky ['

Ajy hnyrI rwq sI hwlI
gUMjI cot ngwry vwlI [
qy AweI Awvwz iqKyrI :
'au`To, kro nw Borw dyrI ['
iCV gey swnUM fr dy kwˆby
idl Apxy h`Qwˆ ivc swˆBy;
ikhw kuJ ku jixAwˆ : 'AOh q`ko-
rwjy dw JMfw rQ au`qy !'
Jt pt au`Ty Aqy Klo gey
qy 'k`Ty hI swry boly :
'kwhl kro, nw dyr kro hux,
smwˆ nhIˆ, nw dyr kro hux ['

rwjw Aw cuikAw sI EQy
AYpr pUjw-dIp sI ik`Qy ?
pihnwvx leI mwlw ik`Qy ?
q^q ibTwvx vwlw ik`Qy ?
ik`Qy sI auh mMfp sijAw ?
l`ijAw, l`ijAw, ikMnI l`ijAw !
kuJ jixAwˆ pr ieauˆ kih id`qw :
'by-mqlb hY ieh ivAwkulqw [
kro suAwgq KwlI h`QIˆ
suMn-Grwˆ ivc ilAwvo auhnIˆ ['

Apxy dr drvwzy KolHo,
qy sMKwˆ nUM v`jx dyvo [
rwq dy sMGxy-nHyr 'c AwieAw
ijhVw hY Aj rwjw swfw
ausdw kro suAwgq, Awdr [
AMbr dy ivc ibjlI kVky
ilSk ijdHI ivc nHyrw lrzy [
ApxI PtI ctweI ilAwE
Awˆgx dy ivc KolH ivCwE [

swfIAwˆ A`q iBAwnk rwqwˆ-
dw ieh eyQy swfw rwjw
A`j Acwnk hI hY AwieAw
mIˆh-nHyrI hY nwl ilAwieAw [(51)

iek vwrI mn myrw kIqw

iek vwrI mn myrw kIqw
mMg lvwˆ gl-hwr mYˆ qyrw [
pr myrI ihMmq nw hoeI,
bol nw mUMhoˆ PuirAw koeI [
srGI qk mYˆ rhI qkwˆdI
Aws ieho mn dy ivc r`KI :
qyry jwx dy ip`Coˆ qyrI-
syj qoˆ qyry Pu`l cuxwˆgI [

phu-Putdy hI swr mYˆ au`TI
vwˆg iBKwrI l`Bx l`gI [
Pu`l nhIˆ sn, hwr nhIˆ sI
imlIAwˆ iKMfIAwˆ do KMBIAwˆ hI [
ieh kI ! bhuq hoeI hYrwnI
ieh ikhI qyrI ipAwr-inSwnI ?
nw ieh Pu`l qy nw hI klIAwˆ
nw ieh Aqr Pulyl sugMDwˆ :
ieh qwˆ auh qlvwr hY qyrI
jOhr BrI hY ijsdI SkqI
A`g vwˆg jo lpty, BVky
jo ibjlI ijauˆ ilSky kVky [

iek muitAwr ikrn srGI dI
iKVkI dy iv`cIˆ hY AweI [
qy auh iKMf geI hY Awpy
syj iqrI dy au`qy Aw ky [
qy prBwq dy pMCI Aw Aw
pu`C rhy hn gIq kueI gw :
'muitAwry swnUM d`s Kwˆ nI !
qYnUM ikhVI imlI inSwnI ?'
nw ieh Pu`l qy nw hn klIAwˆ
nw hI Aqr Pulyl sugMDwˆ
ieh qwˆ auh qlvwr hY qyrI
jOhr BrI hY SkqI ijsdI [
mYˆ socwˆ hYrwnI-m`qI :
'ipAwr dI Bytw hY ieh kYsI ?'
mYˆ hux iesnUM ik`Qy r`Kwˆ ?
ies dy pihnx qoˆ mYˆ J`kwˆ
jd ies nUM ih`k nwl vI lwvwˆ
qwˆ mYˆ pIV ijhI mihsUswˆ
iPr vI pIVw-dwiek qyrI,
ipAwr inSwnI mYˆ pihnwˆgI [

hux mYnUM sMswr dy AMdr,
nhIˆ irhw hY koeI vI fr [
ies jIvn dy ju`D 'c myrI,
hr pwsy hY ivjY ivjY hI [
ieh imrqU dI dUqx, cyrI-
rihxI jIvn swQx myrI [
jIvn-gihxy nwl mYˆ ies dw
krnw hY iSMgwr hmySw [
kol imry qlvwr ieh qyrI
bMDn myry k`t sutygI [
hux mYnUM sMswr dy AMdr,
nhIˆ irhw hY koeI vI fr [
hux qoˆ Apxy gihxy-g`ty
mYˆ swry hI qj dyxy ny [
hy ik dyvqw ! myry mn dy
hux mYˆ iksy hnyry koxy-
dy ivc bih ky, roˆdI roˆdI
rwh qyry nUM nw q`kwˆgI [

AYvyˆ im`Ty bolwˆ rwhIˆ
ausqq-gwxy nw gwvwˆgI [
ieh qyrI qlvwr sdw hI
qn dw bx iSMgwr rhygI [
jo nklI hn gihxy-g`ty
au`kw qj dyvwˆgI swry [(52)

l`K-qwirAwˆ-rqnwˆ-rMgwˆ

l`K-qwirAwˆ-rqnwˆ-rMgwˆ,
jVIAwˆ hoeIAwˆ qyrIAwˆ vMgwˆ,
ikMnIAwˆ suMdr SoBwvwn [
pr iehnwˆ qoˆ sohxI, bwˆkI,
myry leI ikrpwn ey qyrI,
Dwr ijdHI hY ib`j smwn !
qyj ijdHw hY pwk piv`qr,
ivSnUM-grV dy KMBwˆ vwkr,
jo fubdy dI lwlI au`pr
qxy hoey hn roh dy qRwx [

mOq dy vwr A^IrI au`pr,
jIvn dI imT-pIVw vwkr,
kMbx vwlI ieh ikrpwn-
pwk hY Awqm-jvwlw vwˆgUM
krdI jo jg-ieiCAwvwˆ nUM
lpt, swV ky rwK smwn [

sc muc qyrIAwˆ suMdr vMgwˆ,
qwry-rqnwˆ jVIAwˆ vMgwˆ [
pr hy ib`j-lok Bgvwn !
qyrI hY ikrpwn suhwxI
suMdrqw nw jwey ibAwnI-
Ajb, AlOikk SkqIvwn !
dyK skx qy hI nhIˆ, ijs dy
sgvwˆ socx leI vI ijs qy
rUh nUM iCVdI kMbxI Awx [(53)

mYˆ qYQoˆ kuJ vI nw mMigAw

mYˆ qYQoˆ kuJ vI nw mMigAw,
eyQoˆ qIk ky Apxw nwˆ vI
nw qyry kMnwˆ ivc disAw [

jd qUM l`gw lYx ivdYgI
KVw irhw mYˆ nwl ^moSI [
aus KUh qy mYˆ 'k`lw hI sI
ij`Qy sI ruK-CwieAw psrI [
mUMhoˆ mUMh Br Apxy GiVAwˆ-
nUM muVIAwˆ sn muitAwrwˆ [
mYnUM aunHwˆ ikhw sI eykx
'cl swfy sMg, ho geI AwQx ['
pr by-mqlb, gwxy gwˆdw
mYˆ Esy Qwˆ irhw Kloqw [
mYˆ qyry pYrwˆ dIAwˆ ivVkwˆ,
sux sikAw nw jd qUM AwieAw [
qYˆ myry vl pweI JwqI,
qd qyrI sI nzr audwsI;
QkI QkI Awvwz sI qyrI
jdoˆ ikhw sI qUM ieauˆ, hOlI :
'au& ! mYˆ hwˆ iek ipAwsw rwhI ['

jwg ipAw mYˆ idn-supny qoˆ
qy ApxI gwgr dy iv`coˆ
do h`Qwˆ dI Ek 'c qyry
inrml pwxI pwvx l`gw [
aus vyly ru`Kwˆ dy p`qy
'KV KV' ig`Dw pwvx l`gy [
qy Ax-id`s hnyry ivcoˆ
koiel 'kU kU' gwvx l`gI
sVk-moV qoˆ, Pu`l bwblw-
dI ^uSboeI Awvx l`gI [

jd qUM myrw nwauˆ pu`iCAw
KVw irhw mYˆ cup SrmwieAw [
mYˆ ikhVw aupkwr Ajyhw-
kIqw sI, jo mYnUM cyqy-
r`Kx leI qUM nwauˆ pu`Cdw ?

hwˆ, pwxI mYˆ dy sikAw, pr,
qyrI qRyh buJwvx ^wqr [
idl myry ivc Xwd imTyrI
hrdm hI ieh bxI rhygI;
jo myry jIvn dIAwˆ GVIAwˆ
krdI rhU hmySw imTIAwˆ [

dUr hYn srGI dIAwˆ GVIAwˆ
pMCI-surwˆ, Q`k-AlsweIAwˆ;
'swˆ swˆ' krdy inMm dy p`qy
JUl rhy hn isr dy au`qy;
qy mYˆ bYTw, soc irhw hwˆ,
soc irhw hwˆ, socI jwnwˆ [(54)

jwg, jwgdy hy ienswn !

jwg, jwgdy hy ienswn !

mn qyrw hY Qk-AlswieAw
nIˆd-boJ dy nwl qyrIAwˆ
plkwˆ bMd huMdIAwˆ jwx [

kI qYnUM nhIˆ imlIAwˆ soAwˆ ?
kMifAwˆ au`qy rwj kryˆdw-
Pu`l h`s ky nwl AiBmwn [

jwg, jwgdy hoey mwnv
qy Apxy vyly nUM AYvyˆ-
hI qUM ibrQw nw dyh jwx [

pQrIly qy ibKVy ibKVy,
qyry rwh dy Aw^r au`qy,
dys inrwly qy sunswn-

bYTw swQI iqrw iek`lw
dy dyvIˆ nw ausnUM DoKw-
jwg, jwgdy hy ienswn !

kI hoieAw jy isKr dupihrwˆ-
kVkdIAwˆ qy kihrI Du`pwˆ-
nwl kMbdw hY Asmwn !

dgdI dgdI ryq cu&yry
qRyh-ivAwkulqw peI ibKyry
nw ho iPkrwˆ ivc Zlqwn [

kI qyry mn dy ivckwry
^uSIAwˆ dy nhIˆ rhy hulwry ?
kdm kdm qy kI Axjwx-

iqrIAwˆ pd-cwpwˆ dI Cuh qoˆ
kI vIxw dy qwrwˆ iv`coˆ
Put vgdy nhIˆ kruxw gwn ?(55)

s`By KuSIAwˆ qyrIAwˆ dw mYˆ hwˆ AwDwr

s`By KuSIAwˆ qyrIAwˆ dw mYˆ hwˆ AwDwr
myl imry leI Awp nUM lIqw hyT auqwr [
hoˆd n myrI hoˆvdI jy qwˆ qyrw ipAwr-
ik`Qy jwˆdw mwlkw ! surgwˆ dy srdwr ?

jg-mwieAw dw r`iKAw mYnUM ih`sy dwr
Axmuk lIlw leI Qwˆ m`lI mn ivckwr,
myry jIvn iv`c hI qyrI lIlw Aw,
vMn-suvMny rUp ivc krdI hY pRgtw [

mn myry dI ij`q leI hy Swhwˆ dy Swh !
Apxw Awp sjwaunYˆ sohxy gihxy pw [

ipAwr qyrw ieh pRymIAwˆ leI dey Awpw Ko,
lY Awvy iekswrqw duhwˆ iDrwˆ ivc jo [(56)

E cwnx ! myry cwnx !! ivSv dy ivc ivAwpdy cwnx ! ! !

E cwnx ! myry cwnx !! ivSv dy ivc ivAwpdy cwnx ! ! !
E nYxwˆ nUM luBwvx vwly, idl dy rs-Bry cwnx !

ieh cwnx hI imry jIvn-Dury qy nwc Coˆhdw hY [
ieh cwnx hI ipAwrw, pRym-qwrwˆ JuxJuxwauˆdw hY;
qy Ku`lHx dr AkwSwˆ dy, hvw ivc vyg Awauˆdw hY
Aqy DrqI dy kx kx iv`c Aw KyVw smwauˆdw hY [

iqqlIAwˆ qrdIAwˆ cwnx dy hn AwgwD swgr qy
iKVn il`lI, juhI-klIAwˆ ikrn-lihrwˆ dI tIsI qy [
ieho cwnx hir`k b`dl nUM dyˆdw son-meI rMg hY
ieho cwnx AsMKwˆ moqI by-prvwh ibKrwauˆdw
KuSI ivc JUmdy p`qy, AQwh KyVw hY lihrwauˆdw [

svrgI nUr-Dwrw ny iknwry Awpxy foby,
qy jl-prvwh KyVy dw cuPyry PYl cuikAw ey !(57)

swrI Gul iml jwx dy KyVy dI Juxkwr

swrI Gul iml jwx dy KyVy dI Juxkwr
myry AMqm gIq dy ivc ie`ko hI vwr [

KyVw-jo JUmw irhw, Gwh, ru`Kwˆ dy fwl
DrqI vI ieh JUmdI rl jIhnwˆ dy nwl;
KyVw-jo ncvwauˆdw rMg-mMc qy ilAw
jwey ie`ko mwˆ dy jIvn, mOq Brw [

KyVw-JUx jgwauˆdw jo jIvn ivckwr
hr Qwˆ hwsy vwlVI suAwd rUp Cxkwr [

KyVw-jo duK r`qVy kMvl-pqwˆ ivckwr
cu`p-cupIqw soBdw Apxy hMJU vwr [

KyVw-ijhVw Awpxw sB kuJ im`tI rol
d`sxw mUl n cwhuMdw kuJ vI mUMhoˆ bol [(58)

hwˆ, mYˆ hwˆ ieh jwxdw

hwˆ, mYˆ hwˆ ieh jwxdw
mn myry dy pI !
qyry ipAwr bZYr ieh
kuJ vI hor nhIˆ :

ncdw hoieAw son-meI
p`iqAwˆ qy prkwS,
ij`lHy auf rhy myGly
AsmwnIˆ by-vws !

koloˆ lMGdI hoeI ieh
TMfI TMfI 'vw;
CfdI msqk qy myry
sIql sIql swh [

nUr aUSw dw A`KIeyˆ
vihMdw vwˆg AwvyS,
myry idl dy leI hY
ieh qyrw sMdyS [

qyrw muKVw auproˆ
JuikAw huMieAw ihTwˆh,
nzr imrI dy nwl hn
iml rhIAwˆ nzrwˆ [

qyry crnwˆ vwlVI
pwk piv`qr Cuh,
mn myry nUM A`j qwˆ
rhI ey hwsl ho [(59)

l`K dunIAwˆ dw swgr-kMFw

l`K dunIAwˆ dw swgr-kMFw
iek bwlwˆ dw mylw l`gw [
mOn, AnMq AkwS auqwhwˆ
hyTwˆ swgr qrl-qrMgwˆ [

l`K AsMKwˆ sMswrwˆ dy,
eys AQwh swgr dy kMFy;
Sor Srwbw krdy hoey,
ncdy tpdy bwl ny Awauˆdy [
ryq-GrOˆdy bwl auswrn
KwlI kOfwˆ Kyf rcwvx [
suikAwˆ piqAwˆ dI naukw nUM
swgr-pwxI iv`c clwvx [
l`K dunIAwˆ dw swgr-kMFw
iek bwlwˆ dw mylw l`gw [

qwrI lwauxw nhIˆauˆ AOˆdw
jwl ivCwauxw nhIˆauˆ AOˆdw;
moqI dy jo SOˆkI huMdy
auh moqI leI goqy lOˆdy,
sony cwˆdI dy sOdwgr
jwx jhwzIˆ Dn dI Kwqr [
pr b`cy swgr dy kMFy-
kOfwˆ joVn, joV iKlwrn
auh nhIˆ ies Dun dy dIvwny
l`B skx koeI luky ^zwny [

swgr dIAwˆ qrl-qrMgwˆ
hT kr jwvx auCl auqwhwˆ [
ryKw iek swgr dy kMFy-
J`g-muskxIAwˆ dI iKc jwey [

mOq dIAwˆ pYZMbr lihrwˆ
Cuh Cuh ky by-mqlb nZmw,
auhnwˆ b`icAwˆ qweIˆ suxwvx;
ijauˆ JUly ivc lyty hoey
Apxy iksy AM\wxy b`cy
Kwqr mwvwˆ lorI gwvx [
rwh-hIx AwkwS dy AMdr
Awauˆdy hn qU&wn iBAMkr [
rwh-hIx swgr dIAwˆ lihrwˆ
tkrw idMdIAwˆ hYn jhwzwˆ [
mOq AwzwdI nwl cuPyry
GuMmy, tihly, mwry Pyry,
pr swgr dy kMFy auqy
kOfwˆ Kyf rhy ny b`cy [

l`K dunIAwˆ dw swgr-kMFw
iek bwlwˆ dw mylw l`gw [(60)

nIˆdr suhl mlUk ieh bwl-AKwˆ ivckwr

nIˆdr suhl mlUk ieh bwl-AKwˆ ivckwr
ikQoˆ Awvy, iksy nUM hY kuJ ies dI swr ?

hwˆ, suxdy hwˆ ipMf iek prIAwˆ dw kuJ dUr,
jo visAw bx iv`c hY ij`Qy sMGxI Cwˆ;
ijs Qwˆ iKMfy jugnUMAwˆ dw m`Dm ijhw nUr,
iKl rhIAwˆ aus Qwˆ dy au`qy do klIAwˆ [
aus Qwˆ qoˆ hI au`qr ky Eho AwauˆdI ey
qwˆ jo bwl-ppoitAwˆ nUM auh cuMm sky [

bwl-bu`lHIAwˆ dy au`qy Kyf rhI muskwx,
su`iqAwˆ, ikQoˆ AwauˆdI kI koeI sikAw jwx ?

hwˆ, suxdy hwˆ dUj dI cMn-ikrn muitAwr
CuhI bsMqI myG dI kMnI sI iek vwr-
qRyl-nhwqI aUSw dy supn 'coˆ pihlwˆ Aw
qd EQy muskwx ny jnm sI Dwr ilAw [
bwl-bu`lHIAwˆ qy auhI Kyf rhI muskwx,
jd huMdw hY nIˆd dy ivc b`cw Zlqwn [

bwl-AMgwˆ qy mihkdI im`TI suhl, sv`C
ik`Qoˆ jwgy qwzgI kI skdw koeI d`s ?

hwˆ, A`lVH muitAwr sI jdoˆ Es dI mwˆ
aus dy idl nUM eys hI sjry-px ny qwˆ-
mUk ipAwr dy im`TVy kUly, koml sohl
Byq dy iv`coˆ l`iBAw, riKAw Apxy kol [
im`TI kUlI qwzgI hY ieh auhIE hI;
b`cy dy hr AMg qy jo tihk rhI [(61)

myry b`cy ! jd iqry leI mYˆ rMgly ilAwvwˆ iKfwauxy

myry b`cy ! jd iqry leI mYˆ rMgly ilAwvwˆ iKfwauxy
jwx jwvwˆ, b`dlwˆ qy pwxIAwˆ qy ies qrHwˆ ikauˆ-
rMg hOlI Kyfdy, ikauˆ hox Pul rMgly suhwauxy [
myry b`cy ! jd iqry leI mYˆ rMgly ilAwvwˆ iKfwauxy [

ijs smyˆ qYnUM ncwvx dy leI mYˆ gIq gwvwˆ
iks leI ibrCwˆ dy p`q sMgIq Cohx, jwx jwvwˆ;
iks leI swgr-qrMgwˆ imlvIAwˆ hykwˆ 'c gwvx
kMn lw suxdI hoeI DrqI dy idl qweIˆ suxwvx [
ijs smyˆ qYnUM ncwvx dy leI mYˆ gIq gwvwˆ [

jd mYˆ qyry loBI h`Qwˆ qy im`Ty pkvwn r`Kwˆ
smJ jwˆdw hwˆ, ieh Pu`lwˆ dI surwhI iv`c iks leI,
mwiKEˆ BirAw qy Pul hn iks leI eyny rsIly,
jd mYˆ qyry loBI h`Qwˆ qy im`Ty pkvwn r`Kwˆ [

ijs smyˆ qYnUM hswvx dy leI mYˆ cuMmdw hwˆ
smJ jwˆdw hwˆ mYˆ ikauˆ AwkwS 'coˆ srGI dy vyly-
Put rhI AnMd-Dwrw ivc kI hY Byq luikAw,
qy bsMqI ru`q dI jd pOx Cohy ijsm myrw
myry lUM lUM ivc ikauˆ hY ies qrHwˆ romwˆc Brdw [
ijs smyˆ qYnUM hswvx dy leI mYˆ cuMmdw hwˆ [(62)

ikMinAwˆ Axjwxwˆ dy nwl qUM

ikMinAwˆ Axjwxwˆ dy nwl qUM-
krvweI ey imrI pCwx,
ikMinAwˆ Grwˆ prwieAwˆ ivc qUM
mYnUM id`qw hY AsQwn [
dUr idAwˆ nUM nyVy kr leyˆ
kryˆ prwieAwˆ nUM qUM mIq [

C`f purwxy Gr Apxy nUM
mYˆ hoieAw sI icMqw mOn,
Es Ajwxy Aqy nvyˆ Gr
myrw Apxw hoaU kOx ?
Bul igAw sI qUM hovyˆgw
aus Qwˆ qy vI myry nwl,
myrw icr dw jwxU, ijs nUM
AwK skwˆgw idlI hvwl !
dUr idAwˆ nUM nyVy kr leyˆ
kryˆ prwieAwˆ nUM qUM mIq [

jIvn, mrx, lok, prlok 'c
lY jwvyˆgw qUM ijs Qwˆ,
jnm jnm qoˆ icr dw jwxU
swQ hoiegw qyrw qwˆ;
qYnUM jwxidAwˆ Axjwxw
rih skwˆgw iks dy nwl ?
ikqy jwx ivc du`K n hoxw
nw BY hoxw rqw rvwl [
qUM kul jgq iek`qr kr ky
jwgyˆ, pwlyˆ r`iKAw-rIq
dUr idAwˆ nUM nyVy kr deyˆ
kryˆ prwieAwˆ nUM qUM mIq [(63)

aus iekwˆq ndI dy kMFy

aus iekwˆq ndI dy kMFy
aus Flvwn 'c jwˆdy rwh qy
ij`Qy lMbw Gwh sI auigAw
mYˆ EQy aus nUM ieauˆ pu`iCAw :
'Fk p`ly nwl ies dIvy nUM
rUp-m`qIey ! jweyˆ ik`Qy qUM ?
dyh dIvw ieh mMgvwˆ, myry
Gr dy ivc hn Gor hnyry ['

pl dI pl aus surmeI A`Kwˆ
cu`k myry ichry qy g`fIAwˆ !
'mYˆ AweI ies leI dirAw qy-'
ieauˆ bolI auh cIr hnyry
'qwˆ jo mYˆ dIvw ieh Apxw
rwqIˆ Dwrw iv`c vhwvwˆ ['
mYˆ cupcwp hrwnI BirAw
EQy aus vl irhw qkwˆdw [
aus dw itm itm krdw dIvw
AYvyˆ lihrIˆ qrdw qikAw [

mYˆ pu`iCAw iPr, cu`p-cuPyry
ivc jd plmx l`gy nHyry :
'nI sohxI A`lVH muitAwry !
jgmg qyry dIvy swry [
iPr qUM iks leI, ik`Dr, ik`Qy
qur c`lIˆ eyˆ dIvy lY ky ?
dyh dIvw ieh mMgvwˆ, myry
Gr dy ivc hn Gor hnyry ['

pl dI pl aus surmeI A`Kwˆ
cu`k myry ichry qy g`fIAwˆ [
qy kuJ S`k ijhw auh krdI
mYnUM eykx AwKx l`gI :
'mYˆ suMny AwkwS dI Bytw
lY ky AweI hwˆ ieh dIvw ['
cupcwp hYrwnI BirAw
mYˆ EQy aus vl irhw qkdw [
AYvyˆ, suMn AkwS 'c aus dI
sI dIvy dI b`qI bldI [

cMn-s`KxI, m`isAw rwqy
pu`Cx lgw aus vl qk ky :
'r`K dIvw ieh idl dy nyVy
iks nUM Bwl rhI muitAwry ?
dyh dIvw mMgvwˆ ieh, myry
Gr dy ivc hn Gor hnyry ['

iek pl ruk auh socx l`gI
mYnUM nHyr 'c AwKx l`gI :
dIvwlI dIAwˆ rMg-rlIAwˆ leI
ieh dIvw mYˆ lY ky AweI ['
cu`p cwp hYrwnI BirAw
mYˆ EQy aus vl irhw qkdw [

l`K joqwˆ ivc aus dw dIvw
AYvyˆ sI ipAw ihsdw jwˆdw [(64)

hy ik myry dyvqw !

hy ik myry dyvqw !
myry jIvn dw ktorw Br irhw AMimRq dy nwl
iks qrHwˆ dy dYvI rs nUM qUM eyˆ pIxw locdw ?

AwpxI swjI hoeI jg-mUrqI, myry kvI !
-myirAwˆ nYxwˆ dy iv`coˆ kI qUM qkxI cwhuMdw ?
qy Tihr cup cwp myry kMn-drvwzy dy kol
dYvI sur inj-gIq dw suxnw hY ipAwrw l`gdw ?

isrjnw qyrI, imry mn buxdI suMdr Sbd-jwl,
KyVy-dwiek ipAwr qyrw Br irhw Sbdwˆ 'c gIq,
eysy nwqy gIq myry Aw-muhwry Pu`tdy,
ipAwr dy ivc Awpxw sB myry idl nUM Arpdw
swrI im`Tq AwpxI myry 'c q`kxw locdw !
hy ik myry dyvqw !
myry jIvn dw ktorw Br igAw AMimRq dy nwl [(65)

Awpxy jIvn dy AMqm gIq rwhIˆ pRIqmw !

Awpxy jIvn dy AMqm gIq rwhIˆ pRIqmw !
qyirAwˆ kdmwˆ 'c aus nUM Byt dyxI Aw^rI [

jo imry jIvn 'c Gul iml ky sdw vsdI rhI
srGIAwˆ dy nUr ivc vI GuMf nw ijs cu`ikAw;
Sbd ijs nUM lY sky Apxy klwvy ivc nhIˆ
ijs nUM gIqwˆ dy surwˆ ny vI nhIˆ hY kIilAw [

ijs dw mnmohxw suh`px rUp inq Dwry nvyˆ
qyirAwˆ kdmwˆ 'c aus nUM Byt dyxI Aw^rI
Awpxy jIvn dy AMqm gIq rwhIˆ pRIqmw !
iek dysoˆ dys dUjy ivc mYˆ GuMmdw irhw
idl dIAwˆ qYhwˆ 'c aus nUM mYˆ lukweI r`iKAw;
aus duAwly izMdgI myrI dw c`kr c`ilAw
Es dy hI Awsry auTdw irhw, ifgdw irhw [

myirAwˆ kMmwˆ, iKAwlwˆ qy sdw CweI rhI,
myry supny, s`Drwˆ qy EsdI SwhI rhI,
AYprwˆ hux qIkrwˆ auh k`lI-kwrI hI rhI [

lok ikMny Awauˆdy KVkwauˆdy Aw ky duAwr,
aus dI bwbq pu`Cdy, pr prqdy Ko ky krwr;
j`g ivc koeI nhIˆ ijs Es dw kIqw iddwr,
Esdy hoey iksy vI nwl nw hn nYx cwr,
auh iek`lw ivc aufIkwˆ qyrI hI ^wqr kry
Aws hY eyho aunUM pihcwx qyrI ho sky [
qyirAwˆ kdmwˆ 'c aus nUM Byt dyxI Aw^rI
Awpxy jIvn dy AMqm gIq rwhIˆ pRIqmw [(66)

qUM hI hYˆ AwkwS qy aus dw AwlHxw

qUM hI hYˆ AwkwS qy aus dw AwlHxw
ieh qyrw hI ipAwr suMdr mohxy !
eys AwlHxy iv`c su`qI rUh nUM
jo Apxy rMg-rUp; sugMDI, Coh qoˆ
Apxy hY A`q nyV 'c lY ky AwauˆdI [

son-aUSw hY AwauˆdI rUp iSMgwrdI,
fwlI son-sunihrI Apxy h`Q lY,
pihnw s`ky qwˆ jo muktI Drq nUM [

suMn-mswx aujwVwˆ, inrjn GwtIAwˆ-
ivc dI Apxy rwh AnoKy c`ldI
Aq SwˆqI-BrpUr p`Cm swgroˆ-
ApxI son-surwhI dy ivc Amn dw
sIql AMimRq Br lY AwQx AwauˆdI [

pr EQy, ijs Qwˆ qy rUh dy vwsqy
AMbr KulHw ibAMq aufwrI lwx nUM,
aus Qwˆ auqy sv`C qy ic`ty cwnxy
dw hI cwr cuPyry ivc ivsqwr hY [
nw hI idhuM qy rwq hI koeI Es Qwˆ,
nw hI rUp-Akwr qy nw hI rMg ny
kdy koeI vI kwl n koeI bol hY [(67)

AwpxIAwˆ bwhwˆ &Ylw ky

AwpxIAwˆ bwhwˆ &Ylw ky
ies myrI DrqI qy; qyrI
sUrj-irSm auqrdI Aw ky;
qy auh myry hMJU, hOky
qy gIqwˆ dy bdlwˆ qweIˆ
qyry crnwˆ qIk pucwvx-
^wqr myry drvwzy qy
swrw idn Aw rhy KloqI [

qUM sDrwˆ ivc nwl ^uSI dy
qwirAwˆ-BrI AwpxI ihk qy
DuMd-bdlwˆ dI cuMnI lY ky
Aqy Anykwˆ rUpwˆ, qYhwˆ
ivc bdlw ky qy qih kr ky,
pl pl ivc pltdy jwˆdy
rMgwˆ dy ivc rMgdw jweyˆ [
hy AxCuh, gMBIr qy swdy !
cuMnI iqrI ieh CuhlI kUlI
hMJUAwˆ-A`tI, surmyˆ-rMgI-
iesy leI ieh qYnUM ipAwrI [
eysy kwrn A`q iqKyry
ic`ty ic`ty cwnx qyry-
nUM ApxI kruxw dy swey
hyTwˆ hY ieh kjdI rihMdI [(68)

jIvn-Dwrw, ijhVI myrI

jIvn-Dwrw, ijhVI myrI
rg rg dy ivc v`g rhI ey
auh Esy sur-qwl, cwl, ivc
dunIAwˆ Br ivc vgdI jwey !

EhI jIvn-Dwrw ieh, jo-
Drq-^wk 'coˆ swvw swvw
Gwh-pqIAwˆ dw rUp idKwey !
qy ieh EhI hY jo l`Kwˆ
nvyˆ kcUr p`iqAwˆ, Pu`lwˆ-
dy rUpwˆ qweIˆ pRgtwey [

ieh EhI ey, jIvn-imrqU-
nUM jo swgr dIAwˆ lihrwˆ-
dy JUly ivc pIˆG Jutwey !
ies jg-jIvn dI Cuh ny hI
Swn Bry rUpwˆ ivc myry
qn, mn; AMg AMg bdlwey !
jug-nwc ivc, jIvn Qrkx-
lukI hoeI jo, r`q imrI ivc
EhI Qrkx iCVdI jwey [

ies dw AnuBv mn myry ivc
mwx hmySw Brdw jwey [(69)

eys ^uSI dy vyg dI cwl iqKyrI nwl

eys ^uSI dy vyg dI cwl iqKyrI nwl
joVyˆgw ikMj Awpxy CMdwˆ dy sur-qwl ?

mOq, idSwˆ, cMn, sUrjwˆ dI sur cwl AmoV,
nwl aunHwˆ dy Awpxy ikMj skdYˆ sur joV ?

sB dI cwl dy iv`c hY BirAw vyg AnMq,
cwh nhIˆ ivSrwm dI rKdy auho kdMq [

koeI vI nhIˆ dyKdw prq ipCwhwˆ v`l,
iksy rok dy roikAwˆ skdy nw auh K`l [

vygvwn sMgIq dI Axruk Awmd nwl,
ru`qwˆ JuMmr pwauˆdIAwˆ, Awaux jwx hr kwl [

iehnwˆ dy ies Awgmn nwl gIq, gMD, rMg
DrqI qy prvwh iek lY ky Awaux inSMg [(70)

Apxy Awp nUM v`fw jwxwˆ

Apxy Awp nUM v`fw jwxwˆ
qy hr pwsy v`l Agwhwˆ,
vDI jwx dw Xqn krwˆ mYˆ;
qy ieauˆ qyrI cmk dmk qy
rMg-Bry prCwvyˆ pwvwˆ
qyrI hY AYsI hI mwieAw [

qUM ApxI hsqI dy duAwly
vlgx pwvyˆ h`d-bMdIAwˆ dy,
v`K hoey ies Bwg nUM Apxy
SoBnIk iek nwˆ dynwˆ eyˆ,
ieh qyrw vKryvwˆ, myry-
qn dy ivc swkwr hoieAw ey [

l`K rMgIn A`QrUAwˆ iv`coˆ
muskxIAwˆ, fr, Awswˆ ivcoˆ
ksk-pru`qw gIq iek swry,
gUMj irhw ggnwˆ ivckwry;
auBr auBr ky lihrwˆ au`Tx
Aqy dubwrw ifg fu`b jwvx,
supny bxn, Aqy tut jwvx
myry ivc ieh hwr iqrI ey [

ieh jo prdw qUM ltkwieAw,
idhoˆ-rwq dI kUcI ies qy
icqr hzwrwˆ hI hn icqry [
ies prdy dy ip`Cy qyrI
Qwˆ ijhVI hY bYTx vwlI,
auh Ascrj, rh`swˆ vwly
qMd-vlyvyˆ buxI hoeI ey [
ies by-rMg buxqI-ryKwvwˆ
dy ivc koeI syD nhIˆ eyˆ [

qyrw myrw mhwˆ nzwrw
ggnwˆ dy ivc kry pswrw,
qyrIAwˆ myrIAwˆ qwnwˆ duAwrw
gUMjy vwXU-mMfl swrw;
qyrI myrI lu`kx-mItI
ivc jwvx jug qy jug bIqI [(71)

ieh EhI ey

ieh EhI ey-
ijhVw myry mn ivckwry
A`q fUMGwxwˆ dy ivc bih ky
lukIAwˆ lukIAwˆ Cohwˆ lw ky
rUh nUM tuMb jgwey [

ieh EhI ey-
ijhVw iehnwˆ A`KIAwˆ ivc Aw,
Apxw jwdU Brdw rihMdw,
idl-qwrwˆ qy jo KyVy ivc-
suK-duK-nZmy gwey [

ieh EhI ey-
jo sony cwˆdI dy qwrwˆ
nwl buxy mwieAw dw qwxw
qy ies lok 'c pYr Cuhwey;
svwd-lIn ho Cuh ijs dI qoˆ-
suD-buD iv`sr jwey [

vwro vwrI hn idn Awˆdy
ju`gwˆ qy jug bIqI jwˆdy;
ieh EhI ey, ijhVw myry-
idl nUM vKo vKry nwˆ dy-
vK vK rUpwˆ, duK suK dIAwˆ-
lihrwˆ ivc vhwey [(72)

iqAwg dyx qy kul jhwn

iqAwg dyx qy kul jhwn
imlnI nw mYnUM inrvwx [
KuSIAwˆ dy l`K bMDnwˆ AMdr
mYˆ AwzwdI dI glvkVI-
irhw hwˆ mwx [

qyrI vK vK rMgwˆ vwlI
sjrI, mDur sugMDwˆ vwlI
mdrw dy Gut fu`lH Ajwx;
ies im`tI dy Bwfy qweIˆ
mUMh mUMh qIkr Brdy jwx [

qyrI jvwlw nwl AsMKwˆ
v`Ko v`Kry, ApxI dunIAwˆ-
dy dIpwˆ nUM bwl lvwˆgw;
qy mMdr dI jg-vydI qy
r`K idAwˆgw nwl iDAwn [

nhIˆ nhIˆ, mYˆ ieMdirAwˆ dy
bMd krwˆgw nw drvwzy;
myry q`kx, suxn, Cuhx ivc-
KuSI iqrI rihxI prDwn [

KuSIAwˆ dI jvwlw ivc bl ky
Brm myry sB rOSn hoxy;
qy hr iek vwSnw myrI
pRIq-Plwˆ dy rUp 'c hoxI
p`k blvwn [(73)

idn mu`ikAw ey, swieAw

idn mu`ikAw ey, swieAw
DrqI qy Cw igAw ey;
hux vylw hY mYˆ ApxI
gwgr Brn dI ^wqr
jwvwˆ ndI iknwry [

AwQx dI pOx, pwxI
dI icMqw-rwgnI qoˆ
by-cYn ho rhI ey [
ieh nHyr iv`c mYnUM
bwhr bulw rhI ey [
gwgr Brn dI ^wqr
jwvwˆ ndI iknwry [

sunswn rwh au`qy
koeI nhIˆ hY rwhI [
mUMh-zor hY hvw hI,
dirAw 'c au`T rhIAwˆ-
hn bwr bwr lihrwˆ [

Gr prq hI skwˆgI
ieh jwxdI nhIˆ hwˆ,
iks nwl kI pqw ey
ho jwey myl myrw [
byVI dy iv`c bYTw-
aus Qwˆ ndI iknwry
koeI Ajwx bMdw
murlI ipAw vjwvy [

gwgr Brn dI ^wqr
jwvwˆ ndI iknwry [(74)

qyry qoh&y, kol Aw myry

qyry qoh&y, kol Aw myry
prq pYx iPr kol auh qyry;
pUr pUr ky myrIAwˆ loVwˆ
pUrI qrHwˆ Pyr muV jwˆdy [

vg vg ky dirAwau hmySw
Kyqwˆ, jUhwˆ isMjdw rihMdw;
qy iPr crn Dox leI qyry
pw lYˆdw qyry vl moVy [

Pu`l ApxI im`TI ^uSboeI
G`l kry 'vw iBMnI,
pr iesdw vI AMq inSwnw
qyrI ^wqr Arpn hoxw [

qyrI pUjw dunIAwˆ qweIˆ
kdI nhIˆ hY dIn bxwauˆdI;
qyrI iB`iKAw, iBK-mMgy nUM
kdy nhIˆ kMgwl idKwauˆdI [

lok, kvI dy bolwˆ iv`cIˆ
pwaux Bwvnw inj-mn-cwhI;
ijhVy ArQ aunHwˆ ivckwry
auh qYnUM hI krn ieSwry [(75)

hy myry jIvn dy suAwmI !

hy myry jIvn dy suAwmI !
kI mYnUM Awey idn eyvyˆ
qyry swhvyˆ, AOxw peygw ?
hy swry jgqwˆ dy vwlI !
kI Awey idn h`Q joV ky,
qyry swhvyˆ, Kloxw peygw ?

kI qyry ies Ku`lHy suMny
cu`p mOn AwkwS dy Q`ly
nIvIˆ pw KV rihxw peygw ?

DMdIˆ ru`Jy hoey jg dy
imhnq qy sMgrwm ivcwly
lokwˆ dy A`q BIV-BV`ky
ivc kI mYnUM idn idn qyry
swhvyˆ Aw, KV rihxw peygw ?

jd myrw kMm muk jweygw,
suMn mOn AwkwS dy hyTwˆ,
kI iPr vI eyvyˆ hI mYnUM
qyry swhvyˆ, Kloxw peygw ?(76)

dyvqw qYnUM smJ ky dUr hI KVHdw hwˆ mYˆ

dyvqw qYnUM smJ ky dUr hI KVHdw hwˆ mYˆ-
Awp jyhw jwx qyry kol mYˆ Awauˆdw nhIˆ,
jwx ky qYnUM ipqw kdmwˆ qy Jukdw hwˆ iqry,
jwx im`qr, h`Q qyry h`Q nUM pwauˆdw nhIˆ !

ipAwr myry bMinHAw qUM ijhVy rwhoˆ au`qry,
nwl qyry mIq bx aus qoˆ dI jw skdw nhIˆ [
qUM skw swQI imry leI, myry sikAwˆ dI qrHwˆ,
iPr vI pr ipAwry ! iqry mYˆ kol Aw skdw nhIˆ [

vMf ky sikAwˆ sMbMDwˆ ivc dOlq AwpxI
qyrw ih`sydwr, qyry kol KVH rihMdw hwˆ mYˆ;
Q`k ky vI qy Amu`k pYˆfy nUM Apxy dyK ky
jIx-rwh qj, ijMd-swgr ivc nhIˆ vihMdw hwˆ mYˆ [

dyvqw qYnUM smJ ky dUr hI KVHdw hwˆ mYˆ-
Awp jyhw jwx qyry kol mYˆ Awauˆdw nhIˆ [(77)

isrjnw sI isRSt dI jd s`jrI

isrjnw sI isRSt dI jd s`jrI
qwry rOSn nhIˆ sn Swn ivc,
dyvqy swry iek`qr ho gey Asmwn ivc;
swirAwˆ iml Cuh ilAw iek gIq sI-
*vwh ! ies qsvIr dw dYvI kmwl
ikMnw hY BrpUr jg su`cm dy nwl !*
pr Acwnk hI ikqoˆ AweI Avwz-
'l`gdw hY ie`k qwrw Ko igAw,
tut igAw hY hwr ikDroˆ nUr dw,
qwirAwˆ 'coˆ ik`Qy qwrw guMimAw !'

dyv-vIxw dy sunihrI qwr mOn-
ho gey, mc geI cu&yry iek pukwr :
'Awh, qwrw sI auhI sB qoˆ husIn [
sI svrgI Swn dw EhI ADwr ['

Esy idn qoˆ Es qwry dy leI
ie`k Axmuk Bwl hY cldI peI;
swry iek-sur ho ieho hn kih rhy
'ivSv dI aus ibn ^uSI sB Ko geI ['

isrP sMGxy nHyirAwˆ 'coˆ rwq dy
qwry iek dUey nUM kihMdy muskrw :
'Bwl dI ieh Btkxw AYvyˆ &zUl
hY Atut prbInqw swry sdw ['(78)

jy kr ies jIvn ivc mYnUM

jy kr ies jIvn ivc mYnUM
hy pRB iml hI nw sikAw qUM
qwˆ ieh hsrq sUlwˆ vwˆgUM
p`CdI hI rihvygI mYnUM [
mn myry nUM pl pl Cuh ky
pIV eys dI sOˆdy jgdy
rwq idny by-cYn krygI
ieh g`l nhIEˆ Bu`l skygI [

mYˆ ikMny hn idhuM guzwry
jg dI BrI mMfI ivckwry
myry iehnwˆ dohwˆ h`Qwˆ
kIqw lwB prwpq l`Kwˆ
pr auh AYvyˆ smwˆ gvwieAw
jd qYnUM mYˆ dyK n pwieAw [
ieh gl myry mn dy AMdr
cuBdI hI rhI sUlwˆ vwkr [

jdoˆ Qkwvt dy mYˆ mwry
bih jwˆdw hwˆ sVk iknwry,
qy Awrwm krn dI ^wqr
ibsqr lwvwˆ DrqI aupr
l`gy hwly bhuq lMmyrw
bwkI rihMdw pYˆfw myrw
Xwdwˆ ivcoˆ qd Pur Awauˆdw
'ikauˆ qUM bymqlb ssqwauˆdw ?'
qYnUM dyK n mYˆ s`kwˆgw
mn myrw ieh nhIˆ Bulwauˆdw [
Bu`l jwvyˆ nw mYnUM ikDry
icMqw rihMdI sOˆdy jgdy [

ikMnI hI myry Gr AMdr
rhy gUMjdI bMsI dI sur
ikMnw hI Gr ilSky dmky
ikMnw ies ivc hwsw Cxky
AYpr 'qUM nhIEˆ eyˆ Awxw'
soc nw koeI rhy itkwxw [

Bu`l jwvyˆ nw mYnUM ikDry
ieho icMqw sOˆdy jgdy,
idn qy rwq sqwvy mYnUM
pl vI tyk n Awvy mYnUM [(79)

GuMm rhI AwkwS dy au`qy

GuMm rhI AwkwS dy au`qy
ru`q bsMqI dI bdlotI
vwˆgUM, ibn mqlb Awvwrw
mYˆ vI GuMmwˆ lKS-ivhUxw [

hrdm jgmg myry sUrj !
Ajy qIkrwˆ imry kxwˆ nUM
Cuh qyrI ny nhIˆ pMGrwieAw;
ijhVI Cuh qoˆ ieh kx myry
Ko jwˆdy cwnx ivc qyry !
ies leI pY gey hYn igxIxy
bIq rhy jo iqry ivCoVy-
ivc hn myry swl, mhIny !
jy kr eyho ie`Cw qyrI
jy kr eyho Kyl hY qyrw,
qwˆ iPr myry s`Kxy-px ivc
qUM Apxy rMgwˆ nUM Br dy,
sony nwl sunihrI kr dy,
aufdI 'vw qy qwr, aufw dy
qy hr kOqk ivc PYlw dy [

qy dobwrw, jy qUM cwhyˆ
eys Kyf dy muk jwvx qy
rwqIˆ Awp hnyry dy ivc
pMGr ky mYˆ Ko jwvwˆgw;
qy jwˆ srGI dy hoTwˆ dI
iek muskxI ho jwvwˆgw,
jwˆ su`cI inrmlqw lY ky
qRyl-rUp bx co jwvwˆgw [(80)

Awpxy ivhly idnwˆ dy ivc Anykwˆ vwr hI

Awpxy ivhly idnwˆ dy ivc Anykwˆ vwr hI
mYˆ AjweIˆ hI guAwey vkq leI hwˆ JUirAw,
pr AjweIˆ hI guAwieAw nhIˆ auh smwˆ
myry jIvn-pl sBo hn h`Q qyry mwlkw !

mn-fUMGwxwˆ ivc, luk iCp bYT ky hr cIz dy
rUp hr iek cIz dy nUM qUM sdw ivksw irhw,
bIj bdlyˆ bUitAwˆ ivc, Pu`l klIAwˆ nUM kryˆ;
rUp Pu`lwˆ dw Plwˆ dy rUp ivc pltw irhw [

sOˆ irhw sI susq ApxI syj qy mYˆ Q`ikAw
AMq myry kMm dw hoxw nhIˆ, sI socdw [

jd svyr auiTAw, Apxw bgIcw dyiKAw
auh sI Pu`lwˆ dy AcMBy nwl Br muskw irhw [(81)

myry mwlk ! qyry h`Qwˆ ivc smwˆ by-AMq hY

myry mwlk ! qyry h`Qwˆ ivc smwˆ by-AMq hY
qyrIAwˆ GVIAwˆ dI jo igxqI kry, koeI nhIˆ [
Axigxq idn rwq iek iek Aw rhy qy jw rhy
qy jugwˆ dy ju`g Pu`lwˆ vwˆg iKV muskw rhy
pr aufIkwˆ qyrIAwˆ dI DIrqw KoeI nhIˆ [

in`ky iek bn-Pu`l nUM pUrw iKVwvx dy leI
iek dUeI qoˆ bwd lMGx qyrIAwˆ sdIAwˆ keI [

kol swfy rolxy qy Kwvxy leI pl nhIˆ,
ieh smyˆ dI tot swnUM Gwbrwˆ hY pw rhI,
ie`k pl dI vI AsIˆ dyrI nUM sih skdy nhIˆ [
vkq myrw, JgVdy hoey dwhvydwrwˆ iv`c hI
bIqdw, jo ies qy dwvw krdy inj-AiDkwr dw,
qyrI vydI AMq qIkr rihMdI Bytoˆ s`KxI [

dyr dy fr qoˆ mYˆ DIrj Ko bhwˆ idn dy A^Ir,
huMdw fr, nw qyrw dr hI bMd ho jwvy ikqy;
hoˆvdw hYrwn hwˆ, ieh dyKdw hwˆ, mYˆ jdoˆ
qyrw dr KulHw qy bwkI hY smwˆ kw&I Ajy [(82)

son-Qwl Aj iqrw sjwieAw

son-Qwl Aj iqrw sjwieAw,
du`K Bry hMJUAwˆ dI Dwr [
hy mwˆ ! guMd gly ivc pwieAw
mYˆ qyry hY moqI-hwr [

cMd sUrj pYrwˆ ivc qyry
rqnwˆ vwˆgUM jVy hoey ny,
ih`k qyrI qy soB rhy hn
myry du`Kwˆ dy AlMkwr [

Dn qy AMn iqrI hY dOlq
kr vrqoˆ iehnwˆ dI qUM,
dyxw cwhyˆ dy dy mYnUM
nhIˆ qwˆ nw dy iehnwˆ nUM [

duK hI quh&w myry Gr dw
qy qUM prKvwn eyˆ s`cw
mYnUM hY ivSvws ik qYnUM
mu`l eys dy dI hY swr [

ijs ivs KuSI iqrI hY
kr lY qUM aus nUM svIkwr !(83)

qyrI ivXog-pIV hI

qyrI ivXog-pIV hI
dunIAwˆ 'c PYl ky
rUhwˆ AnMq ArS 'coˆ
jnmw jgw rhI [

eyho ivXog-pIV hY
hr iek qwry iv`c jo
qkdI qkw rhI [

qy eyho mwh sOx dy
gUhVy hnyr ivc
hY sr srwauˆdy p`iqAwˆ-
'c gIq gw rhI [

ieho hI pIV PYlI hY
s`Dr ipAwr ivc
ienswnI Grwˆ ivc jo
duK suK bxw rhI [

eyho ivXog-pIV hY
hrdm hI pMGr ky
jo myry kvI-mn 'coˆ
sdw vgdI jw rhI [(84)

Apxy pRBU dy Gr qoˆ Awey

Apxy pRBU dy Gr qoˆ Awey
ijhVy idn auh bIr ispwhI,
pqw nhIˆ aus idn qoˆ SkqI
ApxI ik`Qy aunHwˆ lukweI [
ik`Qy gey hiQAwr aunHwˆ dy
auh bwzU blkwr aunHwˆ dy ?

auh blhIxy dyx idKweI
nw auhnwˆ dw idsy shweI,
hr pwsy qoˆ auhnwˆ au`qy
bwx Anykwˆ brsx l`gy [

auhnwˆ dy bl-mwx gey ik`Qy !
DnuS, bwx, ikrpwx gey ik`Qy ?
ijhVy idn auh bIr ispwhI,
mwlk dy Gr qoˆ qur Awey ?

Pyr jdoˆ auh bIr ispwhI
prqy bx pRB-rwh dy rwhI,
ij`Qy auhnwˆ bl qy SkqI
ApxI n`p lukw sI r`KI !

auhnwˆ ny ikrpwnwˆ su`tIAwˆ
Apxy qIr, kmwnwˆ su`tIAwˆ
qy auhnwˆ dy m`Qy qy sI
Amn, ^uSI dI joqI jgdI
qy auh Apxy jg-jIvn dy
Pl dw iqAwg sI krky c`ly [

pRB dy Gr nUM prq rhy sI
ApxI rwh dy bIr ispwhI [(85)

qyrw A`j sunyhw lY ky

qyrw A`j sunyhw lY ky
mOq AweI hY myry duAwry
ies Qwˆ pu`jx leI aus kIqy
swgr keI Anjwxy pwr [

rwq hnyrI hY, mn myrw
fr dy nwl hY BirAw BirAw
i&r vI dIvw h`Q 'c lY ky
mYˆ KolHwˆgw Apxw duAwr [

sIs Jukw ky Apxw, krnw-
mYˆ suAwgq hY A`goˆ ausdw
qyrI dUq sunyhw lY ky
Awx KVI hY myry bwr [

h`Q joV hMJU Br nYxIˆ
mYˆ aus dI pUjw hY krnI
qy aus dy crnwˆ qy r`Kxw
ies mn dw Axmu`l BMfwr [

Apxw Axids kMm mukw ky
qy myrI srGI dy au`qy
gUhVy kwly, Gu`p hnyry-
dw prCwvwˆ su`t iKlwr,
prq pvygI qy iPr myry
suMny suMny Gr ivckwry-
rhygI myrI haumY, qYnUM-
Byt dyx leI AMiqm vwr [(86)

idl 'c mGdI Aws lY ky, auhnUM Gr ivc Awpxy

idl 'c mGdI Aws lY ky, auhnUM Gr ivc Awpxy,
konw konw l`iBAw, pr auhnUM l`B sikAw nhIˆ;
myrw Gr Cotw ijhw hY ies dy ivc iek vwr jo
Ko igAw so Ko igAw, muV Pyr auh imilAw nhIˆ [

myry mwlk ! ieh mihl qyrw hY Axmuk qy ivSwl
Bwl krdw EsdI mYˆ qyry dr qk Aw igAw,
Swm dy, sony jVy AwkwS dy mMfp ihTwˆh
mYˆ Klo, sDrweI qkxI nwl qYnUM dyKdwˆ [

mYˆ AnMq swgr dy aus kMFy qy eyQy pujdwˆ
pu`jky kuJ vI kdy imt s`kdw ij`Qy nhIˆ,
ij`Qy puj ky hMJUAwˆ dy auhilAwˆ 'coˆ, AYprwˆ
suK, ^uSI qy Aws jg dw rUp qk skdy nhIˆ [

Dur fuMGweIAwˆ q`k ies swgr 'c, myrI izMdgI-
s`KxI hY jo, auhnUM cMgI qrHwˆ qUM fobdy,
mYnUM iek vwrI dubwrw Pyr swry j`g ivc-
ivAwpdI hoeI A`q im`TI Cuh prwpq krn dy [(87)

tu`ty mMdr dy dyvqw ! hux qwˆ

tu`ty mMdr dy dyvqw ! hux qwˆ-
qyrI ausqq Alwpdy nhIEˆ
tu`t cu`ky ieh qwr vIxw dy [
qyrI pUjw dI sUcnw ^wqr
Swm vyly nw t`lIAwˆ KVkn
mOn itkvIˆ hY pOx vI eyQy [

qyrI tu`tI vIrwn ku`lHI ivc
AOx bu`ly bwhr(bhwr) mOsm dy
jIhnwˆ ivc hY sugMD Pu`lwˆ dI
Pu`l qyrI jo Byt nw huMdy [

qyrI pUjw dI kwmnw lY ky
Awauˆdw pihlwˆ iqrw pujwrI hY
pr Aw AYvyˆ hI prq auh jwvy
Swm vyly jwˆ cwnxy swey-
imldy im`tI dI DuMd dy AMdr,
qwˆ pujwrI auh Q`ikAw tu`itAw
idl 'c Bu`Kwˆ dw hwbVw lY ky
tu`ty mMdr dy iv`c Awauˆdw hY [

tu`ty mMdr dy dyvqw ! ikMny-
Awauˆdy idn hYn myilAwˆ vwly
rMg rwgwˆ qoˆ s`Kxy AYvyˆ
pUjw qyrI dIAwˆ keI rwqwˆ
jgdy dIvy ibnw hI lMG jwvx [
ijhVy isrjk ny cqur hunrwˆ dy
krn swkwr klpnwˆ nvIAwˆ
jo AjwxI piv`q Dwrw ivc
vkq Awvx qy roVHIAwˆ jwvx [

tu`ty mMdr dw dyvqw kyvl-
iek Amrqw dI aUxqw bdly
pUjw v`loˆ hY s`Kxw rihMdw [(88)

mwlk imry dI eyhI

mwlk imry dI eyhI-
hux hY rzw ik kuJ vI
mYˆ bol bol au`cw
mUMhoˆ nw kuJ pukwrwˆ [
kihxw peygw sB kuJ
kMn iv`c hOlI hOlI,
BrnI pvygI mYnUM
gIqwˆ dI guxguxwht-
ivc vydnw idly dI [

mUMh-zor jwx lokI-
rwjy dy h`t vMnIˆ,
Awey ny Es Qwˆ qy
hr cIz dy vpwrI [
pr, mYˆ isKr dupihry
kMm kwr dy ruJyvyˆ
nUM iqAwg ky kuvyly
h`Q Apxw iK`icAw ey [

hux myry bwZ AMdr-
ikauˆ nw Blw kuvyly-
hI Pu`l muskrwvx,
qy ikauˆ nw hux kuvyly-
mDU-m`KIAwˆ Aw im`Ty-
gIqwˆ nUM Cuhx gwvx [

cMgy Aqy bury dI
krdI pCwx, swrI-
myrI ey aumr lMGI,
pr myry KylH-AwVI
dI ieiCAw ieho ey
bx KylH dw iKlwVI
Kylwˆ mYˆ nwl auhdy [
mYnUM pqw nw ies dw
by-ArQ hI ey mYnUM
kwhdy leI bulwieAw ?(89)

idhuM Fly jd mOq ny Awauxw qyry duAwr

idhuM Fly jd mOq ny Awauxw qyry duAwr
Es smyˆ kI Es nUM dyvyˆgw auphwr ?

swgr myrI ijMd dw rqnwˆ QIˆ BrpUr
rKxy swry rqn auh, aus dy hYn hzUr
ijs idn imrqU-dUq ny KVnw dr qy Aw,
KwlI h`Q nw Es nUM mYˆ dyxw prqw [

srGI, Swm, bsMq qy lMGy isAwl hunwl-
dI idn rwq bgIcIEˆ Pu`l-rswˆ dy nwl,
jIvn-Bwˆfw A`j qwˆ hY myrw BirAw,
suK duK, cwnx nHyr ivc mn myrw sijAw [

hux qk joVI hoeI jo dOlq myry pws
hux qk myrI izMdgI dI jo pUMjI-rws,
Apxy jIvn AMq qy, rKxI joV sjw-
imrqU swhvyˆ, AwiegI jd bUhw KVkw [(90)

hy myrI izMdgI dI Aw^rI s`Dr dI pUrnqw !

hy myrI izMdgI dI Aw^rI s`Dr dI pUrnqw !
qUM Aw hy mOq ! myrI mOq ! myry nwl kr g`lwˆ [

mYˆ swrw jnm qyry vwsqy Jwgy ny jgrwqy
iqry suK-duK dw boJw kMiDAwˆ qy cuk irhw GuMmdw
hy myrI mOq ! Aw hy mOq ! myry nwl kr g`lwˆ [

mYˆ jo kuJ hwˆ, jo kuJ myrw, qy jIvn krm hY kIqw,
imrI au`mId, myrw moh rh`s-BrpUr rsqy qy
auh swry syD qyrI qy iqry vl qurdy Awauˆdy ny !
iqrI iek A^rI q`kxI dy bdly izMdgI myrI,
smu`cy Awpxy Awpy nUM qYQoˆ vwr dyvygI [

cuxy hn puSp jw cu`ky Aqy vr-hwr hY bixAw,
auh suMdr pihn ky poSwk lY muskwn pu`jygw;
mYˆ bx ky sj-ivAwhI Awpxw ieh vws C`fwˆgw
pqI-pqnI dw nHyry dI iek`l ivc myl pu`gygw [(91)

ieh mYˆ jwxw

ieh mYˆ jwxw
iek idn Awxw
jd myry nYxwˆ dy A`goˆ
ies DrqI EJl ho jwxw [
qy nYxwˆ qy Apxw AMqm
prdw pw ky
cu`p-cpwqy
ies ipMjr 'coˆ
pRwx-pMKyrU auf, Ko jwxw [

pihlwˆ vwˆgUM
pr rwqwˆ nUM
qd vI qwry,
itm itm swry;
cmkxgy, qy
srGI vyly sUrj cVHnw [
swgr dIAwˆ lihrwˆ vwˆgUM
pl GVIAwˆ ny auCl auBrnw !
jIAwˆ iv`coˆ duK-suK dw Armwn inklnw [

jd jIvn dy ienHwˆ plwˆ dy
Awi^r dI mYˆ krwˆ klpnw
tut jwvx simAwˆ dIAwˆ h`dwˆ
qy mYˆ mOq-joq ivc q`kwˆ
iKMfy hoey dunIAwˆ ivckwry
by prvwhI Bry-BMfwry [
ies dI hr nIvIˆ Qwˆ au`qy
qy ies dy hr hIxy bMdy-
ivc hn cmqkwr pey lsdy [

myry mn dIAwˆ
ku`l murwdwˆ,
qy h`Q Awey hoey ^zwny
iek iek krky, myry A`goˆ
lMG rhy ny
lMGx dyvo [
myry kol rihx idE EhI
ijs dw mYˆ Apmwn hY kIqw
qy ijs nUM pw s`kx ^wqr
irhw audwsI [(92)

mYnUM jwx dI Cu`tI iml geI

mYnUM jwx dI Cu`tI iml geI
SuB-ie`Ck hovy myry leI,
lE myrw prxwm Brwvo !
mYnUM AMq-ivdYgI AwKo [

lE kuMjI Awh myry dr dI
l`d gey hn h`k qy hsqI
hor quhwQoˆ kuJ nw mMgwˆ
bol ivdYgI dy do cwhwˆ !

ikMny icr qk nwl nwl hI
iek dUjy dy rhy gvwˆFI,
ilAw quhwQoˆ cMgw coKw
pr id`qw mYˆ kw&I QoVHw [

phu Pu`tI hY nvyˆ idhuM dI
buJ geI nUr imry dI b`qI [

dUr dys qoˆ AwieAw s`dw
iqAwr qurn leI mYˆ hwˆ hoieAw,
lE myrw prxwm Brwvo !
mYnUM AMq-ivdYgI AwKo [(93)

ies ivdweI dy smyˆ qy im`qro !

ies ivdweI dy smyˆ qy im`qro !
myry leI SuB kwmnw swry kro [

Cw rhI AwkwS qy aUSw dI lwlI,
vwt myrI ho rhI, suMdr suKwlI;
ieh nw pu`Co dyx dy leI-
aus jgHw qy kol kI kI !

h`Q ^wlI, pr hY idl dy iv`c AwSw
Awsry eysy s&r AwrMB kIqw [

mYˆ qurwˆgw ivAwh dI poSwk pw ky,
pihnxy kpVy n s&rI lwl BUry !
Bwvyˆ rwh roky ^qirAwˆ,
Pyr vI pr mYˆ infr hwˆ [(94)

nw jwxw, mYˆ kd jIvn dI

nw jwxw, mYˆ kd jIvn dI
srdl pihloˆ pwr sI kIqI [

ikhVI SkqI sI auh ijs ny
eys ivSwl rh`sk jg dy-
ivc iKVny leI
aukswieAw sI,
ijauˆ jMgl ivc A`DI rwqy
Pu`t-klI Pu`ty, iKV au`Ty

srGI vyly cwnx dIAwˆ,
jd mYˆ sn auh ikrnwˆ qkIAwˆ;
pl Br ivc hI jwx igAw mYˆ
Es rh`sk dyS dy ivc nw-
bygwnw, Anjwx irhw mYˆ [
inrwkwr SkqI ny mYnUM
god ilAw myrI mwˆ vwˆgUM [

mrn smyˆ vI auhI AjwxI,
jugwˆ jugwˆ qoˆ pr pihcwxI;
mwqw dI sm-rUpk SkqI
mYnUM Aw ky god lvygI [
moh irhw hY ies jIvn dw
mOq nwl vI ipAwr pvygw [

b`cy dy mUMh 'coˆ mwˆ s`jw
Qx kF jd pwsw prqwvy,
duD-Dwrw qoˆ vKrw ho ky
qwˆ b`cw rovy kurlwvy;
pr jd K`by du`D nUM cuMGy
qwˆ auh pihlwˆ ijauˆ ibr jwey
jIvn Ko jwxw imrqU nUM
kyvl hY eysy dy vwˆgUM [(95)

ies ivdweI dy smyˆ eyho khwˆ

ies ivdweI dy smyˆ eyho khwˆ
jo ilAw, if`Tw audHI aupmwˆ nhIˆ [

joq-swgr ivc iKiVAw jo kMvl
Es dw mDU-mwiKEˆ pI msq hwˆ [
KylH-Gr dy iv`c ies sMswr dy
mYˆ Anykwˆ KylH hwˆ irhw KylHdw,
qy duhwˆ hI Awpxy nYxwˆ dy nwl
mYˆ suh`px-mDU Aimxvwˆ pI ilAw [

Coh vI imlxI nhIˆ sMBv ijdHI,
Es ny lUM lUM 'c myry ijsm dy,
rc ky myrI ijMd nUM id`qI ^uSI
kr ky hwsl mYˆ ijhnUM srSwr hwˆ [
ies leI mYˆ quridAwˆ eyho khwˆ-
'jo vI mYˆ eyQoˆ ilAw qy dyiKAw
auh AnUpm hY Aqy Anmol hY,
AOx dyvo AMq jy Awauˆdw imrw'
mYˆ ivdweI dy smyˆ eyho khwˆ [(96)

rhy jdoˆ qk Kyfdy iek dUjy dy nwl

rhy jdoˆ qk Kyfdy iek dUjy dy nwl
'kOx eyˆ qUM ?' nw pu`iCAw qYQoˆ kdy svwl [
nw fr qYQoˆ sI koeI nw sI Srm hXw
Edoˆ myrI izMdgI sI qU&wnI 'vw [
ikMnI ikMnI vwr hI au`cI s`d pukwr
mYnUM irhw jgwauˆdw qUM eyˆ srGI swr [
qy qUM gUhVy AwVIAwˆ vwˆgUM mYnUM jwx
nwl nsw ky lY igAw gwˆhdw hry mdwn [

icMqw kIqI nw kdy sI jo s`kwˆ jwx
kI mqlb hY r`KdI gIq iqry dI qwn [
hyk iqrI dy nwl hI ApxI hyk imlw
mYˆ vI iek-sur lIn ho lYˆdw swˆ kuJ gw,
qy AxifTy cwA ivc hI myrw mn Aw
Awp-muhwrw n`cdw Apxw Awp Bulw [
hux jd swfI mu`k geI pihlI Kyf-iKfwr,
Aqy Acwnk vyKdw mYˆ hwˆ JwqI mwr;
JuikAw crnwˆ qyirAwˆ qy hY ivSv Acyq
mOn cMdrmw, qwirAwˆ, -cu`p AkwS-smyq [(97)

hwr ApxI hwr dy mYˆ lY ky

hwr ApxI hwr dy mYˆ lY ky
ivjY-icMnH-iSMgwr mYˆ lY ky
iqrw krwˆgw A`j iSMgwr [
hwr-hIx ho bc ky jwxw
myry v`s dI g`l nhIˆ ieh,
hY SkqI qoˆ bwhr [

cMgI qrHwˆ jwxnwˆ, myrw
mwx hoiegw cknw cUr;
Aqy AQwh pIVw 'coˆ somy
Pu`txgy jIvn-BrpUr;
fuskygw sKxw mn myrw
ibKVy iKMfy surwˆ ivckwr-
qy p`Qr vI pMGr pvygw-
AQrwˆ nwl; hY mYnUM swr [
sYAwˆ kMvl-p`qIAwˆ hrdm
bMd n rihxw, ies dw igAwn,
rs-BMfwr eys dw BirAw
rihxw nw inq ie`k smwn [

nIl-ggn qoˆ myry vl, do
nYx qkxgy nIJwˆ lw,
cu`p-cupIqy hI auh mYnUM
lYxgy Apxy kol bulw [
myry leI kuJ vI n rhygw,
kuJ n rhygw bc ip`Cy,
mOq dw hI vrdwn imlygw
mYnUM qyry kdmwˆ qy [
A`j hwr qy gihxy pw ky
krnw mYˆ qyrw iSMgwr [(98)

jd byVI dy C`f idAwˆ pqvwr

jd byVI dy C`f idAwˆ pqvwr;
qwˆ jwˆxw, vylw Aw Fu`kw
qyry h`Qoˆ sB kuJ hoxw,
qUM lYxw eyˆ swˆB eys nUM
Xqn imry bykwr [

eys leI qUM hy mn myry !
hwr mMn lY cu`p-cupIqy
Bwgwˆ vwlw jwx Awp nUM
jo Qwˆ iml cu`kI hY auQy
bYT monqw Dwr [

vg vg in`ky 'vw dy bu`ly
dyx buJw myry Aw dIvy [
swrw kuJ mYˆ Bul jwˆdw hwˆ
Xqn jgwvx dw jd krdw
ahnIˆ vwro vwr [

KolH ctweI DrqI auqy,
DIrj kr ky iv`c hnyry,
bYTwˆgw mYˆ iv`c aufIkwˆ-
ho cyqn ies vwr [

jd vI qyry idl ivc Awvy
cu`p-cupIqw kol qUM Aw ky
bYTIˆ pRwx-AwDwr !(99)

rUp-rqnwˆ dy Bry swgr dI mYˆ fUMGwx ivc

rUp-rqnwˆ dy Bry swgr dI mYˆ fUMGwx ivc
cu`BI lwauˆdw hwˆ, ArUp Anmol moqI dy leI [

mOsmwˆ-mwrI hoeI hux AwpxI byVI nUM mYˆ
ie`k Gwtoˆ, Gwt dUjy qy nhIˆ lY jwvxw;
lihrwˆ auqy Kyfxy dy idn croky lMG gey
hux Amrqw dy AQwh swgr 'c imlnw locdwˆ [

aus AQwh AMDkwr-pUrn hI sBw dy AMdry
izMdgI ApxI dI vIxw nUM hY hux lY jwvxw,
ies jgHw auqy surwˆ qoˆ sKxIAwˆ qwrwˆ dy gIq
hn AnwdI kwl qoˆ lY ky Alwpy jw rhy [

aus jgHw hI mYˆ AnMq sur nwl, sur kr lwˆgw auh
qy A^IrI gIq nUM gw gw ky ieh vIxw imrI-
by-Sbd ho jwiegI, sur-hIn jd ho jwiegI,
mUk Apxy ieSt dy kdmwˆ 'c rK dyvwˆgw auh [(100)

mYˆ Apxy gIqwˆ dy duAwrw

mYˆ Apxy gIqwˆ dy duAwrw
l`Bw qYnUM jIvn swrw [
gIq ieh qyrI Bwl 'c lY gey
mYnUM Gr Gr, duAwry duAwry [
iehnwˆ gu`JI rmz isKweI
Awpy dI pihcwx krweI [

iehnwˆ gIqwˆ dy rwhIˆ Aw
mYnUM iqrw sunyhw imilAw [
keI rh`sk rwh idKwey
qy myry swhvyˆ lY Awey-
jgdy, mn-AMbr ivckwry,
ikMny hI Anigxq isqwry,
iehnwˆ, idn Br Byq-Bry hoey
suK-duK dy dyswˆ ivc myry,
myrI hY kIqI AgvweI-
qy jd s&r dI AwQx AweI-
ikhVy mihl-duAwry A`gy
ieh mYnUM Aw^r lY Awey ?(101)

mYˆ hwˆ qYnUM jwxdw, sI eysdw AiBmwn mYnUM

mYˆ hwˆ qYnUM jwxdw, sI eysdw AiBmwn mYnUM [
myrI hr rcnw 'c lokI qyrI mUrq dyKdy ny [
pu`Cdy Aw ky ny eyQy Eh mYQoˆ, 'kOx hY ieh ?'
kI khwˆ mYˆ ? AwKdw hwˆ, 's`c muc mYnUM pqw nhIˆ ['
auh imry qy doS lw, Apmwn kr mUMh Pyr qurdy [
qy qUM bYTw cu`p-cupIqw muskrweI jweyˆ eyQy [

mYˆ Amr gIqwˆ 'c qyrI hI khwxI bMnHdw hwˆ
myry idl-somy 'coˆ qyry gIq Put mUMh-zor vgdy [
pu`Cdy Aw ky ny auh, 'kI ArQ hY gIqwˆ dw qyry ?'
kI khwˆ auhnwˆ nUM ? AwKwˆ, 'kOx jwxy ArQ kI ey ?'
muskrw Apmwn kr, mUMh Pyr ky auh prq jwˆdy
qy qUM bYTw eys Qwˆ qy muskrweI jw irhw eyˆ [(102)

hy mwilk ! qUM b^S dy

hy mwilk ! qUM b^S dy
iek AYsw vrdwn,
myry swry ieMdry
myry nYx-prwx-
hox ivSwl qy qyirAwˆ
crnwˆ qy Juk auh,
ie`ko hI prxwm ivc
lYx jgq kul Cuh [

Ax-brsy, ru`q sOx dy
sMGxy b`dlwˆ hwr,
ieh mn iek prxwm ivc
Fih pey qyry duAwr [
vMn-suvMny gIq iml
qrl surwˆ dy rwh
'k`Tw krn Alwp dw
iek-Dwrw prvwh;
qy ie`ko prxwm iv`c
ieh swry hI gwx
cu`p-swgr vl vgx qy-
aus ivc imln, smwx [

Gr-audryvyˆ iv`c Aw
ijauˆ kUMjwˆ dI fwr,
prqy prbq AwlHxIˆ
lw idn rwq aufwr [
Evyˆ swgr-Xwqrw
ipCoˆ myry pRwx
iek prxwm 'c, prq ky
Apxy Gr vl jwx [(103)